دنیای مورچه‌خوار و سرنوشت پانداها

در این انیمیشن‌ها به دلیل سادگی در اجرای تکنیکی، از باقی تکنیک‌ها استفاده بهینه می‌شود. محتوای خاص و ویژه، موسیقی عالی، مزه‌پراکنی‌های کلامی و فضاسازی‌های ذهنی و... درست برعکس انیمیشن‌های جدید که به دلیل توجه بیشتر به تکنیک انیمیشن‌سازی و سه‌بعدی سازی‌ها، گویی تمرکز کمتری به موضوعات جذابیت انیمیشن‌های قدیمی دارد؛ مثلا پلنگ صورتی را یادتان می‌آید؟ آن موسیقی بی‌نظیر مانچینی، با بداهه‌پردازی‌های جذاب و تکه‌های کلامی عالی در بخش‌های جانبی‌اش مثل بازرس و دودو یا مورچه و مورچه‌خوار. همه این انیمیشن مملو از دوگانه‌های متضاد بود. برای همین هم بیننده همیشه در شرایط خاص قرار می‌گرفت که انتظار هر چیزی را می‌کشید. حتی وقتی مورچه‌خوار اتفاقی مورچه را با اسپاگتی هورت کشید و لذت می‌برد و منِ بیننده مطمئن بودم که داستانِ مورچه به پایان رسیده، ناگهان مورچه از خرطوم مورچه‌خوار بیرون می‌پرید و مورچه‌خوار با آن صدای جذابش می‌گفت: مورچه برگرد، مزه‌اش را بردی! حالا این حکایت ما آدم‌هاست و خبرهای محیط زیست دنیایمان...

همین چند روز قبل بود که در کنگره جهانی اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) که در هاوایی برگزار شد، خبری منتشر شد که پانداها از فهرست «جانوران در معرض خطر» بیرون آمده و به فهرست «گونه‌های آسیب‌پذیر» افزوده شده‌اند. این یعنی پانداها در شرایط بهتری نسبت به سال‌های گذشته قرار گرفته‌اند و چینی‌ها ظاهرا توانسته‌اند دست‌کم برای این گونه شرایط بهتری را در جهان امروز به ارمغان آورند.

فهرست IUCN 82 هزار و 954 گونه را شامل می‌شود. این تعداد گونه در هفت رده جای گرفته‌اند. بدترین وضعیت، فهرست «گونه‌های منقرض شده» هستند که دیگر ردی از آنها در طبیعت نمی‌بینیم؛ مثل ببر مازندران و شیر ایرانی. بعد گونه‌هایی هستند که خیلی محدود «در اسارت زندگی» می‌کنند. رده بهتر گونه‌هایی «در شرایط بحرانی» هستند؛ مثل لاک‌پشت‌های پوزه عقابی (که در جزیره قشم می‌توان دیدشان) در این گروهند و البته که پانداها الان به این رده رسیده‌اند. رده بعدی شرایط یوزپلنگ ایرانی را دارند. آنها تعداد بسیار کمی در جهان دارند و همین باعث شده «در معرض نابودی» باشند. «در معرض آسیب‌ها» و «در آستانه تهدیدها» هم گروه‌های بعدی هستند، اما سه رده بعدی شامل گونه‌های «کمتر در معرض آسیب»، گونه‌هایی که «اطلاعات کمی» از آنها داریم و گونه‌هایی هستند که «در ارزیابی‌ها وارد نشده‌اند.»

برگردیم به داستان پانداها. چینی‌ها ابتدا تلاش زیادی کردند که این گونه در معرض تهدید را با لقاح مصنوعی، یا تکثیر در اسارت از انقراض نجات دهند، اما این تلاش ناموفق بود و شرایط بهتری برای پانداها ایجاد نکرد. در سال‌های قبل و تقریبا طی دو دهه فعالیت، دولت چین استراتژی‌هایش را تغییر داد و به سوی حفاظت از زیستگاه‌های پانداها روی آورد. در این برنامه جنگل‌های خیزران مورد بازسازی و حفاظت قرار گرفتند و پانداها مشغول زیست طبیعی‌تر شدند. از سوی دیگر فرهنگ پاندا دوستی ترویج شد، مردم محلی پیرامون زیستگاه‌های پانداها، ذی‌نفعان منطقه شناخته شدند و به نوعی خود آنها حافظان بی‌جیره و مواجب پانداها شدند. نتیجه این که اکنون وضعیت زیستی پانداهای غول‌پیکر یک پله بهتر شده است. لو سزو پینگ، مدیر صندوق جهانی حیات وحش در چین می‌گوید: «برنامه‌های حفاظتی از پانداها که دولت چین انجام داده، هم برای پانداها منفعت داشته و هم برای جامعه ما.»

به نظر من این همان نکته کلیدی است که باید از آن درس گرفت؛ این که مردم جامعه محلی هم باید سود خودشان راببرند نه این که به منافع کوتاه‌مدت (مثلا فروش پوست پاندا، روغن پاندا و دندان پاندا و... که نتیجه‌اش مرگ پانداهاست) دل ببندند.

نکته دیگر این که حمایت و حفاظت، نیازمندِ عملکرد و هزینه است. نمی‌توان با یک میلیون امضا یا چاپ کردن عکس پاندا روی پیراهن و وبلاگ زدن و پوستر ساختن، به تنهایی یک گونه جانوری را از انقراض نجات داد. اینها تکه‌های ریزی از یک پازل بزرگند که باقی آن پازل هزینه، وقت، عزم، حمایت و اجرا نیاز دارد. این گونه است که مثلا پاندا یک پله هم که شده بهبود شرایط پیدا می‌کند و درست همان زمان خبر می‌آید که یوزپلنگانِ ایرانی از آنچه فکر می‌کردیم وضع بدتری دارند.

و حالا پایان ماجرا؛ درست است که اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، اعلام کرده پانداها اکنون شرایط بهتری دارند، اما خیلی هم خوشحال نباشیم. زیرا با ادامه روند فعلی تا 80 سال آینده، تغییرات اقلیمی بخش عمده جنگل‌های خیزران را نابود می‌کند و سرنوشت پانداها هم به این جنگل‌ها پیوند خورده است. این جمله درست همان حسی را به ما می‌دهد که فرار مورچه به مورچه خوار می‌داد... برگرد مورچه! مزه‌اش را بردی!

دکتر محمدرضا نوروزی

میکروبیولوژیست و مروج علم