زباله‌سازهای کوچک

راه آبخوری با پوسته شکلات و کیک بند می‌آید. پوست میوه روی آسفالت کهنه حیاط لک می‌اندازد و تکه‌های خوراکی در راه پله‌ها پخش می‌شود. کف کلاس‌ها از تراشه‌های مداد و پوست تخمه و جامیزی‌ها از لقمه‌های نیم‌خورده پر می‌شود. در یک کلام، مدرسه زباله‌دانی می‌شود؛ چون دانش‌آموزان یاد نمی‌گیرند مدرسه خانه دوم آنهاست، همان‌طور که هنوز همه شهروندان نیاموخته‌اند شهر، خانه آنهاست.

این درست، نقطه مقابل اتفاقاتی است که در مدارس کشورهای پیشرفته رخ می‌دهد، حتی در کشورهای همسطح خودمان در منطقه و جهان. در ژاپن هر روز زنگ آشوجی نواخته می‌شود که زنگ نظافت است. با به صدا درآمدن این زنگ، همه دانش‌آموزان آستین بالا می‌زنند و دست به کار نظافت کلاس‌ها، راه پله‌ها و حیاط مدرسه می‌شوند؛ این به جزئی از فرهنگ مردم ژاپن تبدیل شده، همان‌طور که طرفداران فوتبال این کشور در حاشیه بازی‌های جام‌جهانی، زباله‌هایی را که 72 ملت در سکوهای ورزشگاه رها کرده بودند، جمع کردند و فرهنگ منحصربه‌فرد خود را به رخ جهانیان کشیدند.

در مدارس کشورمان ـ منهای مدارس دوستدار محیط‌زیست و مدارسی که کیفیت خدمات و فضا برایشان اولویت دارد ـ دانش‌آموزان در نظافت و نگهداری محیط آموزشی دخیل نیستند و کسی از آنها حتی آنهایی که مسبب کثیف‌ شدن و تخریب مدرسه هستند، توقع جبران مافات ندارد. در مدارس ما وقتی صحبت از نظافت و نگهداری مدارس به میان می‌آید، همه نگاه‌ها به سمت سرایدار می‌چرخد، درحالی که مسئولیت نگهداری از مدرسه بیش ازهر کس برعهده دانش‌آموزان است، به عنوان بهره‌برداران اصلی از فضای آموزشی.

سال پیش در بازدید خبرنگار جام‌جم از مدارس تازه ساز شهرستان جیرفت، دانش‌آموزان یک مدرسه دخترانه از این که مجبور شده بودند، کلاس‌ها و راه پله‌ها را تمیز کنند، ناراضی بودند و می‌خواستند صدای اعتراضشان به گوش مسئولان برسد، اعتراضی که گره کار را نشان می‌دهد و از فرهنگی حکایت می‌کرد که از دانش‌آموزان در قبال مدرسه سلب مسئولیت می‌کند.

حتی سید‌محمدرضا جعفری، مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان نوسازی مدارس کشور نیز در گفت‌وگو با جام‌جم، وجود این فرهنگ را مانع جدی می‌داند و می‌گوید اگر از دانش‌آموزان بخواهیم در نظافت مدرسه همکاری کنند، والدین به مدرسه می‌آیند و معترض مدیر می‌شوند.

این را اضافه کنیم به گفته‌های فریدون مردانی، کارشناس آموزش و پرورش که مدت‌ها مشاور وزیر بود و حالا در گفت‌وگو با جام‌جم از بازدیدهای میدانی‌اش می‌گوید و توضیح می‌دهد که در آلمان عمر برخی مدارس بالای صد سال است و هنوز محکم و روپا و قابل استفاده هستند، ولی مدارس ما حداکثر در سه دهه نیاز به تخریب پیدا می‌کنند و بسیاری از مدارس نوساز بعد از شش ماه آسیب می‌بینند. او این تفاوت را ربط می‌دهد به نحوه نگهداری از مدارس و مسئولیت‌پذیری در قبال حفظ و نگهداشت فضاهای آموزشی که در کشورمان ضعیف است، هم از سوی دانش‌آموزان و هم از جانب اولیای مدرسه.

یک پژوهش و چند موشکافی

راهکارهای تمیز نگه‌داشتن محیط آموزشی شده بود، دغدغه دو معلم دبیرستان دخترانه در تهران‌؛ دو دبیر که در مدرسه دو شیفته 800 نفره‌شان تحمل خرده کاغذها، پوست میوه و پوسته‌های کیک و شکلات، شیشه نوشابه، ساندویچ‌های نیم‌خورده و لیوان‌های یکبار مصرف رها شده در کلاس و حیاط و جامیزها را نداشتند و نوشته‌های روی دیوار و میزها و راه رفتن بچه‌ها با کفش روی نیمکت‌ها اذیتشان می‌کرد.

این سبب‌ساز شروع پیمایشی با عنوان بررسی راهکارهای تمیز نگه‌داشتن محیط آموزشی شد که نتایج برآمده از پرسشنامه‌های توزیع شده میان معلمان و دانش‌آموزان متاثرکننده است، از این باب که بی‌اعتنایی به نظافت مدرسه به چیزهای بی‌ربطی ربط داده شده است.

عده‌ای از دانش‌آموزان گفته‌اند آشغال می‌ریزند، چون می‌خواهند با عوامل اجرایی مدرسه لجبازی کنند و عده‌ای دیگر توضیح داده‌اند، زباله‌هایشان را هرجا که دستشان برسد رها می‌کنند، چون مدرسه مستخدم دارد و جمع کردن زباله‌ها وظیفه اوست. معلم‌ها اما بی‌رغبتی دانش‌آموزان به نظافت مدرسه را از زاویه دیگر دیدند، این که مدرسه مربی بهداشت ندارد، مدرسه دوشیفته است، دانش‌آموزان نسبت به هدررفت بیت‌المال ناآگاهند و از قبح کارشان بی‌خبر و این که اولیای مدرسه نسبت به رعایت نظافت، آسان‌گیری می‌کنند.

این پاسخ‌ها نشان می‌دهد، اگر دانش‌آموزان مدرسه را خانه دوم خود نمی‌دانند، اگر با نوشتن روی دیوارها احساسات خود را بیان می‌کنند، اگر به مفهوم حفظ بیت‌المال باور عملی ندارند و اگر فضای درهم و کثیف و تخریب شده مدرسه آزارشان نمی‌دهد، پای مشکلی عمیق درمیان است که باید از ریشه خشکانده شود.

پای مسئولیت‌ناپذیری درمیان است

انگشت اتهام را به سوی خانواده نشانه بگیریم یا مدرسه یا هر دوی آنها؛ این سوالی بود که جام‌جم درگفت‌وگو با کارشناسان مطرح کرد و پاسخ‌های مختلفی شنید. فریدون مردانی، کارشناس آموزش و پرورش گفت، آموزش و پرورش چنان درگیر مسائل ریز و درشت است که کمتر می‌تواند به آموزش شهروندی و تربیت اجتماعی دانش‌آموزان بپردازد. بنابراین باید روی خانواده و آموزش مسئولیت‌پذیری به کودکان و نوجوانان در محیط خانواده امید داشت.

این کارشناس البته معتقد است، مسئولیت‌پذیربودن، احترام به محیط مدرسه و تلاش برای تمیز و سالم نگه‌داشتن فضای آموزشی باید در قالب یک کتاب درسی درآید و روی میز تک‌تک دانش‌آموزان قرار بگیرد تا همه آن را بیاموزند و به کارش بگیرند، درست همان‌طور که مباحث مربوط به محیط‌زیست به کتاب‌ها راه یافته و ثمرات خوبی داشته است.

سیدمحمدرضا جعفری، مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان نوسازی مدارس کشور که هر روز شاهد موج تخریب مدارس به دست دانش‌آموزان است، منکر نقش خانواده در آموزش مسئولیت‌پذیری و حفظ کالبد و اموال مدرسه نیست، ولی معتقد است اگر آموزش و پرورش تدابیری را به کار بگیرد، وضع تا حدی تغییر می‌کند.

او به طرح هجرت سه اشاره می‌کند که در سال‌های گذشته با کمک بسیج سازندگی در مدارس اجرا می‌شد به این نحو که تابستان‌ها دانش‌آموزان، مدارس را رنگ‌آمیزی می‌کردند، میز و نیمکت‌های معیوب را بازسازی می‌کردند، به کلاس‌ها پرده می‌آویختند و کتابخانه و نمازخانه را سامان می‌دادند تا اول مهر مدرسه نونوار باشد. به گفته او این اواخر این طرح کمرنگ شده و بهسازی مدارس به کمک دانش‌آموزان و اولیایشان تقریبا متوقف شده درحالی که آموزش و پرورش می‌تواند با احیای طرح‌های مشابه، مشارکت دانش‌آموزان را در نگهداری مدرسه جلب کند.

جعفری، مسئولیت هدایت دانش‌آموزان و حفاظت از فضاهای آموزشی را از بابتی دیگر نیز متوجه آموزش و پرورش می‌داند، از این زاویه که وقتی مدرسه‌ای نوسازی و بازسازی شده تحویل مدیری می‌شود، چرا بازخواست نمی‌شود وقتی مدرسه را تخریب شده تحویل می‌دهد. این کارشناس معتقد به نقش مدیران در کنترل رفتار دانش‌آموزان است؛ موضوعی که کاملا شدنی است و فقط هنر و مهارت مدیران را می‌طلبد.

در پژوهشی که بخشی از نتایج آن در سطرهای گذشته بیان شد، راه‌حل‌هایی پیشنهاد شده که نشان می‌دهد اگر مدرسه که مهم‌ترین مرکز آموزش دانش‌آموزان است، به وظایف آموزشی، تربیتی و نظارتی خود عمل کند، می‌تواند رفتار دانش‌آموزان را اصلاح کند؛ از طریق راه‌حل‌هایی مثل مشاوره و مذاکره با دانش‌آموزان بی‌انضباط که آشغال می‌ریزند، مسئول بهداشت‌کردن دانش‌آموزان خاطی، تشویق کلاسی که تمیزتر از بقیه باشد، گذاشتن سطل زباله در رنگ‌های مختلف و حساسیت نشان دادن دبیران نسبت به تمیز بودن محیط آموزشی .

در میان این راهکارها اما اقدامی از جنس تنبیه هم وجود دارد: تمیزکردن کل مدرسه توسط کسی که آشغال ریخته. با الیاس بیگدلی، مشاورآموزشی نیز که صحبت کردیم این راهکار را پسندید و کارسازش دانست و توضیح داد، اگر دانش‌آموزی که مسبب تخریب و درهم ریختگی بصری مدرسه است، موظف به جبران مافات شود، هم درسی برای خودش می‌شود و هم درسی برای دیگران .

البته بجز تنبیه شاید بشود به روش‌های تشویقی نیز فکر کرد؛ روش‌هایی که میان متعهدها و غیرمتعهدها خط بکشد و تخریب‌کنندگان فضای مدرسه را به تغییر رفتار وادارد.

با تشویق می‌توان جلب مشارکت کرد

عرفان ابدی / شهردارمدرسه منطقه 7 تهران : حفاظت از محیط آموزشی باید از سنین کودکی در بچه‌ها نهادینه شود و دانش‌آموزان از دوره ابتدایی بیاموزند که باید از مدرسه و امکاناتش مراقبت کنند، اما چون این‌طور عمل نمی‌شود هرچه معاونان مدرسه تذکر می‌دهند که آشغال نریزید، بعضی‌ها رعایت نمی‌کنند. در مدارس پسرانه یک مشکل هم وجود دارد و آن این که خیلی‌هایشان از بودن در مدرسه لذت نمی‌برند و علاقه‌ای به آن ندارند و در نتیجه مسائل مربوط به مدرسه برایشان مهم نیست.

بنابراین من فکر می‌کنم، دانش‌آموزان را باید با برنامه‌های جذاب به مشارکت در امور مدرسه تشویق کرد؛ مثل کاری که ما در مدرسه برای روز درختکاری انجام دادیم و هرکدام ازبچه‌ها را مسئول یک کارکردیم و نتایج خوبی به دست آوردیم.

برای جلب مشارکت دانش‌آموزان در اداره مدرسه اگر از روش‌های تشویقی استفاده کنیم به نتایج خوبی می‌رسیم، مثل توزیع کارت امتیاز به دانش‌آموزانی که کارهای خوب انجام می‌دهند و هرچه امتیازشان بالاتر برود، پایان سال از کلبه جوایز مدرسه جوایز بهتری می‌گیرند.

به جای حرف، برنامه‌های جذاب درست کنیم

فاطمه سادات جمشیدی/ شهردارمدرسه منطقه 9 تهران : در مدرسه ما تعداد کسانی که نظافت را رعایت می‌کنند، از آنهایی که رعایت نمی‌کنند بیشتر است چون هم سطل زباله به اندازه کافی وجود دارد و هم شهردار و تیم او آموزش‌های لازم را به دانش‌آموزان می‌دهند. با این حال بعضی‌ها حتی پس از ارائه اطلاعات و دریافت نکات آموزشی بازهم تمایلی به رعایت نظافت و حفاظت از مدرسه ندارند. شاید به این علت که این موضوع برایشان فرهنگسازی نشده یا به این دلیل که آن‌قدر این حرف‌ها در نظرشان تکراری شده که میلی به گوش دادن ندارند.

بی‌توجهی بعضی دانش‌آموزان به بهداشت مدرسه، ناشی ازمشکل فرهنگی است و ریشه در خانواده دارد اما اگرمدرسه خوب فرهنگسازی کند، دانش‌آموزان، خانواده‌هایشان را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهند. از سوی دیگرباید سعی شود برای ترغیب بچه‌ها به نگهداری از محیط مدرسه از روش‌های جذاب استفاده شود؛ مثل ترتیب دادن گروه سرود یا تئاتر یا ساختن کلیپ‌های تصویری .

مریم خباز

جامعه