چشمه‌ای که چشم به راه بودجه است

طرح شتابگر ملی، پروژه‌ای کلان است و انتظار نمی‌رود یک‌شبه به نتیجه برسد. اما به تعویق افتادن‌های مکرر اختصاص بودجه برای اجرای طرح این شتابگر، جام‌جم را برآن داشت تا به بررسی دقیق‌تر فرآیند تحقیق و اجرای طرح بپردازد و دراین زمینه گفت‌وگویی تفصیلی با دکتر جواد رحیقی، مدیر طرح چشمه نور ایران (شتابگر ملی) و استاد فیزیک پژوهشگاه دانش‌های بنیادی داشته باشد.

طرحی در خدمت علوم مختلف

پژوهشگاه دانش‌های بنیادی واقع در بزرگراه ارتش در تهران، در دل باغی زیبا و بزرگ قرار گرفته است. بجز چند ساختمان کوچک و تعدادی کانکس، بقیه محوطه پژوهشگاه را درختان فرا گرفته‌اند. کمی که از در ورودی بالاتر رفتیم با تابلویی که دفتر مدیر طرح چشمه نور ایران را به ما نشان می‌داد، مواجه شدیم. در مقابل بنای کوچک چند صندلی فرفوژه گذاشته شده بود و قرار شد گفت‌وگوی ما با مدیر طرح در فضای باز باغ انجام شود. پیش از هر چیز از دکتر رحیقی پرسیدم شتابگر را به زبان ساده برای مخاطبان جام‌جم چطور می‌شود توضیح داد؟ وی در پاسخ گفت: شتابگر چشمه نور ایران، میکروسکوپ بزرگی است که امکان مشاهده ساختارهای اتمی و مولکولی را با دقت بسیار زیاد فراهم می‌کند. این ساختار می‌تواند متعلق به یک نانو دارو، پروتئین یا یک ویروس باشد. محققان با کمک شتابگر می‌توانند نقش و تاثیر قرارگرفتن اتم‌ها در یک مولکول را ارزیابی و به دستاوردهای جدید دست یابند. مثلا در مورد ویروس ایدز تا وقتی محققان نمی‌توانستند ساختار ویروس را شناسایی و ارزیابی کنند، طراحی دارو و ارائه راهکار درمانی امکان نداشت.

وی تأکید می‌کند: پرتوی نوری که بر اثر حرکت شتابدار الکترون با سرعت نور تولید می‌شود، بسیار درخشنده با درخشندگی میلیون در میلیون برابر یک لامپ پرتو ایکس معمولی است که در محدوده طول موج گسترده‌ای تابش می‌کند و در رشته‌های مختلف کاربرد فراوان دارد.

شتابگر ملی با فعالیت‌های هسته‌ای ارتباط ندارد

خیلی‌ها فکر می‌کنند ساخت و استفاده از شتابگر ملی در راستای ارتقای دانش هسته‌ای کشور موثر باشد. اما به گفته دکتر رحیقی این شتابگر در تمام رشته‌ها جز رشته‌های هسته‌ای کاربرد دارد. وی می‌گوید: شتابگرها کاربردهای مختلفی دارند.

دکتر حقیقی افزود: حدود شش سال پیش که بررسی پروژه شتابگر آغاز شد، نوع کاربرد آن مشخص نبود. مطالعات نشان داد با توجه به تعداد محدود افرادی که در زمینه فیزیک ذرات فعالیت می‌کنند، منطقی نیست که یک آزمایشگاه بزرگ چند صد میلیون دلاری درست شود. ضمن آن که امکان رقابت با سِرن (سازمان اروپایی پژوهش‌های هسته‌ای) برای ما وجود ندارد و محققان فیزیک به آزمایشگاه سرن دسترسی دارند. به همین دلیل فکر ساخت شتابگر برای این بخش از علم کنار گذاشته شد.

وی ادامه می‌دهد: در انتخابی دیگر می‌توانستیم شتابگری بسازیم که از طریق شتاب‌دهی به الکترون در حد سرعت نور، باعث تولید نور بسیار شدید شود امکان مشاهده ساختار مولکول و اتم را فراهم کند. به همین دلیل نام آن را چشمه نور گذاشتیم.

تولید پرتوی نور به ضخامت یک دهم موی انسان

چشمه نور با تولید نور در محدوده پرتوی فروسرخ تا اشعه ایکس سخت، امکان دیدن ساختارها را آسان‌تر می‌کند. این میکروسکوپ بزرگ می‌تواند با ایجاد باریکه‌ای از نور به اندازه یک‌دهم ضخامت موی انسان موجب تقویت دید برای مشاهده ساختار مولکول‌ها شود. این میکروسکوپ به زمینی به مساحت حدود پنج میدان فوتبال نیاز دارد.

دکتر رحیقی ادامه می‌دهد: شتابگر ملی به شکل دایره است و محیطی بیش از 500 متر دارد. با توجه به ابعاد این ابزار و وسعت تابش نورآن، چهل تیم تحقیقاتی مختلف می‌توانند همزمان از نوراین چشمه استفاده کنند.

وی به عنوان مدیر یک پروژه کلان ملی بزرگ‌ترین عامل متوقف ماندن ساخت شتابگر ملی را تخصیص نیافتن بودجه عنوان می‌کند و می‌گوید: با وجود حمایت‌های معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت علوم و دکترعلی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران از این پروژه، کمبود بودجه و پرداخت نشدن بموقع آن باعث کندی قابل ملاحظه در پیشرفت طرح شده است.

به گفته وی در سال 89، هفت میلیارد تومان اعتبار برای اجرای پروژه اختصاص یافت که بخش اعظم آن، صرف انجام مطالعات اولیه، طراحی و آموزش نیروی انسانی اختصاص یافت. بیش از 80 متخصص ایرانی در رشته‌های مختلف به صورت خاص در رابطه با شتابگر ملی توسط متخصصان بین‌المللی آموزش دیده‌اند. در سال 90 طراحی مفهومی پروژه پایان یافت. اکنون طراحی پایه‌ای طرح آغاز شده است.

همکاری بین‌المللی با آزمایشگاه‌های جهان

دکتر رحیقی با اشاره به حضور شش مشاور خارجی از آزمایشگاه‌های انگلستان، اسپانیا، سوئیس، برزیل، تایوان و آلمان در این طرح ادامه می‌دهد: تفاهم‌نامه‌هایی با این آزمایشگاه‌ها منعقد شده است که بر اساس آن، محققان ما امکان حضور و کسب تجربه از فضای این آزمایشگاه‌ها را پیدا می‌کنند. با حمایت معاونت علمی ریاست جمهوری حدود 500 ساعت از وقت آزمایشگاه آلبا در اسپانیا در اختیار محققان ایرانی قرار خواهد گرفت که موجب ارتقای ظرفیت نیروی انسانی کشور می‌شود.

دکتر رحیقی اشتغال‌زایی، جهش علمی، رشد صنعت و ارتقای کیفیت تولیدات داخلی، افزایش درآمد کشور، پیشگیری از فرار مغزها و از همه مهم‌تر تبدیل کشور به قدرت علمی در منطقه و جهان را از مهم‌ترین دستاوردهای اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی تکمیل پروژه شتابگر ملی عنوان می‌کند و می‌گوید: از اعتبار 60 میلیارد تومانی سال 95، حتی یک ریال دریافت نکرده‌ایم. فعلا هزینه‌های طرح در حد حقوق پرسنل را پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تأمین می‌کند و وعده‌های پرداخت بودجه همچنان به هفته‌های بعد موکول می‌شود.

جلوگیری از وابستگی ایران

تایوان، کره جنوبی و برزیل، زمانی نسبت به کشور ما جزو کشورهای عقب‌مانده محسوب می‌شدند، اما با ساخت آزمایشگاه‌های مشابه برای تحقیقات بین رشته‌ای زمینه جهش و رشد علمی کشورشان را فراهم کرده‌اند. به گونه‌ای که بر خلاف گذشته امروز به صادرات کالاهای مختلف می‌پردازند و ما نیز برای انجام کارهای تحقیقی خود به استفاده از آزمایشگاه‌های این کشورها نیاز داریم.

مدیرطرح چشمه نور در پاسخ به این پرسش که چه زمانی شاهد دستاوردهای این آزمایشگاه خواهیم بود، می‌گوید:‌ اگر منابع مالی طرح تأمین شود، سال 1401/ 2025 دستاوردهای آن برای همه قابل مشاهده است. ما انتخاب دیگری جز رشد و توسعه علمی با تاسیس آزمایشگاه‌های بزرگ تحقیقات بین‌رشته‌ای نداریم. در غیر این صورت باید به کشوری مانند اردن وابسته شویم. کشور اردن با کمک غرب و با امکانات مالی کشورهای منطقه، از سال آینده صاحب این نوع شتابگر خواهد شد. مسئولان کشور دیر یا زود مجبورند انجام پروژه چشمه نور را جزو اولویت‌های خود قرار دهند، زیرا هیچ گزینه دیگری برای جبران عقب‌ماندگی علمی کشور، جز فراهم کردن ابزارهای پژوهش بین رشته‌ای برای دانشجویان کشور وجود ندارد.

سهیلا فلاحی

دانش