گلخانه هوشمند؛ خروج از بن‌بست کشاورزی

محاسن باغ‌ها و گلخانه‌های هوشمند به گونه‌ای است که زارع و باغدار می‌توانند همزمان چند محصول را زیر کشت ببرند. این ویژگی یکی از مزایای بهره‌مندی از کشاورزی مدرن است که دکتر ساسان علی‌نیائی‌فرد، فارغ‌التحصیل رشته باغبانی از هلند و عضو هیأت علمی پردیس ابوریحان دانشگاه تهران، استفاده از آن را برای بهبود و رونق کشاورزی کشور ضروری می‌داند.

مدیریت مصرف آب با گلخانه‌های هوشمند

در بحث مدیریت مصرف آب و صرفه جویی در آن، گاهی این طور وانمود می‌شود که مصارف شهری مهم‌ترین علت هدررفت آب است. در صورتی که کمتر از 20 درصد مشکل به این بخش برمی‌گردد و بیش از 70 درصد با مصرف غیراصولی آب در بخش کشاورزی مرتبط است. البته این به معنای ضروری نبودن فرهنگسازی برای مدیریت مصرف آب نیست و تأکید ما بر ضرورت رفع این مشکل ساختاری است.

دکتر علی‌نیائی فرد می‌گوید: کاهش مصرف آب از سوی مردم باعث صرفه‌جویی 5/0 درصدی در مدیریت مصرف آب خواهد شد، اما کشت گلخانه‌ای می‌تواند مصرف آب را از 80 درصد به 50 درصد کاهش دهد. البته این میزان کاهش با سیستم گلخانه‌های معمولی فعلی محقق نمی‌شود. استفاده از کشت هیدروپونیک و گردش آب در گلخانه به شیوه بازچرخش (بازگرداندن آب‌های هرز آبیاری به چرخه مصرف با کمک حسگرهای هوشمند) در کاهش مصرف آب به میزان قابل توجهی موثر است. باکمک این روش، کشور هلند با وجود آن که با معضل کمبود آب مواجه نیست، اما با کاهش 10 برابری مصرف آب نسبت به گلخانه‌های ما مواجه است. وی با اشاره به عملکرد یکی از کشاورزان پاکدشتی می‌گوید: یکی از کشاورزان با استفاده خلاقانه از سیستم کشت هیدروپونیک، میزان آب مصرفی مزرعه تحت کشت سیر را تا سه برابر کاهش داده و موفق به افزایش چندبرابری تولید خود با وزن بیشتر و حجم دو برابر محصول شده است.

محصولات قابل کشت در گلخانه هوشمند

دکتر علی‌نیائی‌فرد در پاسخ به این که آیا همه محصولات کشاورزی قابل کشت در گلخانه‌های هوشمند هستند، می‌گوید: قابلیت پرورش هر محصولی در گلخانه وجود دارد، اما این کار برای کشت غلات (گندم و جو)، درختان میوه و برخی محصولات دیگر مقرون‌به‌صرفه نیست. وی تأکید می‌کند: اصرار ما به کشت گندم و جو و استراتژیک محسوب کردن این محصولات، باعث شده تا کشاورزی ما یک صنعت پرسود نباشد. هزینه واردات گندم در حالی بسیار پایین است که هزینه تولید هر کیلوگرم آن بسیار بالاست. حتی این بحث مطرح شده که بعضی‌ها به اسم تولید، گندم وارداتی را به دولت می‌فروشند، زیرا هزینه وارداتش کمتر از تولید آن است.

این متخصص کشاورزی معتقد است، اگر زمین‌های بسیار خوب کشاورزی به جای کشت گندم و جو برای تولید میوه یا تولیدات گلخانه‌ای اختصاص یابند، سود حاصل از تولید آنها 50 برابر بالاتر از غلات است. از سوی دیگر، با وجود آن که در کشاورزی به کشت غلات بیش از میوه و سبزیجات اهمیت داده می‌شود، اما کیفیت تولید مرکبات ما به قدری بالاست که دارای رتبه یکم تا دهم در بازارهای جهانی هستند، اما در رابطه با غلات نه‌تنها رتبه خاصی نداریم، بلکه واردکننده نیز هستیم. این نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری ما در کشاورزی اشتباه است.

گیاهان کارخانه ای

تامین نور مهم‌ترین معضلی است که گلخانه‌ها اعم از هوشمند و سنتی با آن مواجهند. به همین دلیل گلخانه‌هایی که با عنوان کارخانه‌های گیاهی (Plant factory) متولد شده‌اند، براساس آن، نور مورد نیاز گیاه آن هم با چند طیف خاص تأمین می‌شود.

دکتر علی‌نیائی‌فرد می‌گوید: برخلاف تصور عموم که ما کشوری با نور زیاد هستیم و کشاورزی ما مشکلی ندارد، اتفاقا کشاورزان ایرانی در زمستان با کمبود شدید نور مواجه هستند. در واقع کمبود نور تنها مشکل اروپایی‌ها نیست.

طیف نوری مورد نیاز گیاهان که به‌اصطلاح به آن تابش فعال فتوسنتز گفته می‌شود، 400 تا 700 نانومتر است. نتایج مطالعات نشان می‌دهد نورهای آبی (420 تا 480 نانومتر) و قرمز (620 تا 680 نانومتر) بیشترین نقش را در فتوسنتز گیاهان داشته و بقیه بخش‌های طیف‌ نور مرئی، نقش بسیار کمی در این فرآیند دارند.

وی ادامه می‌دهد: به همین دلیل در کارخانه‌ها از دو طیف قرمز به میزان 70 درصد و آبی به میزان 30 درصد استفاده می‌کنند و به این ترتیب مشکل نور را رفع کرده‌اند. تولید طبقاتی محصول و امکان احداث این کارخانه‌ها بدون محدودیت مکانی، تولید محصولات بسیار تمیز، حذف مصرف سموم و در امان بودن محصول تا حد بسیار زیادی از آفات و بیماری‌ها از دیگر مزایای راه‌اندازی کارخانه‌های گیاهی و استفاده از سیستم کشت هیدروپونیک است.

ویژگی‌های ساختاری گلخانه‌های هوشمند

گلخانه‌های هلندی نمونه‌های خاصی از گلخانه‌های هوشمند بوده که حتی دیگر کشورهای اروپایی و آمریکایی مشابه آن نیستند. در گلخانه‌های هوشمند تمام شرایط اقلیمی موردنیاز گیاه ازجمله دما، رطوبت، نور و تغذیه به شکل مکانیزه تأمین می‌شود و انسان در آن نقش چندانی ندارد.

در صورتی که گلخانه‌های معمولی با معضلاتی همچون نور، باز بودن فضا، دشواری کنترل آفات، مساحت بالا و انجام کشت در محیط جغرافیایی مناسب مواجه هستند.

مقایسه هزینه راه‌اندازی گلخانه‌ها و کارخانه‌های گیاهی

تأمین نور مورد نیاز محصول با استفاده از لامپ‌های ال‌ای‌دی و طبقاتی بودن کشت باعث شده هزینه راه‌اندازی این کارخانه‌ها بالا باشد، اما افزایش میزان برداشت محصول باعث کاهش هزینه‌های تولید و جبران هزینه‌های اولیه می‌شود.

دکتر علی‌نیائی‌فرد با بیان این مطلب ادامه می‌دهد: در یک برآورد کلی، سرمایه اولیه مورد نیاز برای هر هکتار دو تا سه میلیارد تومان است. سیستمی که در حال حاضر به اسم گلخانه در کشور ما رایج شده در واقع کشت محافظت شده است و نمی‌توان آن را گلخانه‌ای نامید. هزینه راه‌اندازی برای کشت محافظت شده در هر هکتار صد میلیون تومان است.

این متخصص کشاورزی در پاسخ به این نگرانی که کشاورزان امکان تغییر شیوه کشت خود را نخواهند داشت و تولید محصولات به شیوه سنتی همچنان با ضرر و رکود همراه خواهد بود، می‌گوید: مبحثی که به آن اشاره کردید، در همه جای دنیا وجود دارد. به همین دلیل دولت‌ها به صورت جدی حمایت می‌کنند. بهنگام بازدید از بزرگ‌ترین گلخانه طبقاتی دنیا که در زمینه تولید رز فعالیت می‌کند، وقتی مالک آن نحوه حمایت دولت را توصیف کرد، بسیار تعجب کردم. دولت به مالک این گلخانه، وام ده میلیون یورویی داده بود که نه‌تنها هیچ سودی بابت آن دریافت نمی‌کرد، بلکه مدت زمان بازپرداخت آن نیز صدساله بود. به‌طور مسلم چنین حمایت‌هایی است که باعث رونق و رشد کشاورزی در هلند شده است.

ناکارآمدی کشاورزی خرد

برآیند صحبت‌های دکتر علی‌نیائی‌فرد نشان می‌دهد کشاورزی ایران برای عبور از وضع سنتی به مدرن، نیازمند تغییرات اساسی نه‌تنها در زمینه شیوه کشت و نوع محصول است، بلکه ممنوعیت کشاورزی در سطح خرد و انجام کشاورزی در سطح کلان با حضور سرمایه‌داران بزرگ راه نجات کشاورزی ایران است.

با توجه به جمعیت کشور، افزایش نیازها، تغییرات اقلیمی و کمبود آب، دیگر تولید در مقیاس محدود مقرون به صرفه نیست. این چرخش می‌تواند برای کشاورزان خرد نیز مفید باشد، زیرا آنها می‌توانند بعد از دریافت آموزش‌های لازم در گلخانه‌ها و کارخانه‌های گیاهی مشغول به کار شوند و مشکل فصلی بودن کارگران کشاورزی نیز رفع می‌شود.

مصرف بالای سم در محصولات گلخانه ای

دکتر علی‌نیائی‌فرد، اقدامات آغاز شده برای حمایت از تولیدات گلخانه‌ای و اثر آن در کاهش مصرف آب را امیدوارکننده می‌داند، اما نسبت به مصرف بیش از حد سموم در محصولات آن حتی نسبت به کشاورزی سنتی ابراز نگرانی می‌کند.

وی درباره وجود این مشکل می‌گوید: ضعف آموزش، نبود قوانین مشخص و کاربردی باعث شده کشاورزان تنها راه مواجهه با آفات را استفاده زیاد از سم بدانند. محصولات گلخانه‌ای با سم زیاد در شرایطی در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌گیرد که متاسفانه دوره کارِنس (حداقل دوره زمانی است که باید از هنگام سمپاشی بگذرد تا آن سم در گیاه تجزیه شده و محصول قابل خوردن باشد) رعایت نمی‌شود. البته به نظر من، این مشکل به کشاورز و گلخانه‌دار برنمی‌گردد، بلکه بالا بودن هزینه تولید و پایین بودن قیمت خرید، علت اصلی این مسأله است.

سهیلا فلاحی