قلمرو زبان فارسی؛ فراتر از فلات ایران

این دو زبان قدیمی‌تر، برخاسته از ناحیه تاریخی پارس در حدود استان امروزی فارس در جنوب ایران هستند. سال 1872 در نشست ادیبان و زبان‌شناسان اروپایی در برلین، زبان‌های یونانی، فارسی، لاتین و سانسکریت به عنوان زبان‌های کلاسیک جهان برگزیده شدند. بر پایه این تعریف، زبانی کلاسیک است که یکم، باستانی باشد؛ دوم، ادبیات غنی داشته باشد و سوم در آخرین هزاره عمر خود تغییرات اندکی کرده باشد. فارسی همچنین از نظر شمار و تنوع ضرب‌المثل‌ها در میان سه زبان اول جهان قرار دارد.

قلمرو گسترده زبان فارسی

زبان پارسی با این ‌که از ارکان اصلی هویت ایرانی و زبان ملی و رسمی ایران ‌است، ولی هویتی بسیار فراتر از فلات ایران دارد. فارسی از حدود سال 1000 تا 1800 میلادی، زبان میانجی بخش بزرگی از غرب و جنوب آسیا بود. زبان میانجی زبانی ا‌ست که بین دو گروه که زبان مادری مشترک ندارند به کار می‌رود. زبان فارسی جدا از این‌که زبان اصلی یا زبان دوم مردم سرزمین ایران با قومیت‌های مختلف بوده، نفوذ بسیاری در کشورهای مجاور خود همچون هند و عثمانی داشته و در دوره امپراتوری گورکانیان زبان فارسی در هندوستان زبان رسمی اداری و نظامی بوده‌ است. البته در کنار نفوذ زبان فارسی، نفوذ فرهنگ ایرانی هم در فرهنگ‌های دیگر دیده می‌شود و به طور مثال در امپراتوری گورکانیان در کنار دین اسلام، فرهنگ ایرانی جزو سرلوحه‌های فرهنگی‌شان بوده‌ است. هم‌اکنون زبان فارسی علاوه بر خاورمیانه، آسیای میانه و شبه‌قاره هند در بیشتر نقاط دنیا استفاده شده یا نقش خود در زبان میانجی را حفظ کرده است.

نفوذ گسترده زبان فارسی در هند

نفوذ زبان فارسی در هند سابقه‌ای چند صد ساله دارد. زبان فارسی نخستین بار در سلسله غزنویان به هند آمد و زبان فرهنگ و ادب و دانش شد. این روند با ادامه حکومت مغول‌ها در هند گسترش یافت و زبان رسمی شد. سال‌ها بعد بریتانیا زبان مردم شبه‌قاره هند را تغییر داد، ولی نتوانست عشق آنها را به فارسی تغییر دهد؛ زبانی که بستری برای شعر و عرفان و ادب در هندوستان است. بیدل دهلوی، خواجه ابوالحسن امیر خسرو، قدسی مشهدی و... از پیشگامان ادبیات فارسی در هند شدند. در اواخر قرن هشتم، 12 فرهنگ فارسی توسط پارسی‌گویان هندی گردآوری شد. در حال حاضر در بیش از 50 دانشگاه هند زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌شود و در چندین دانشگاه این کشور نیز بخش مستقل زبان فارسی وجود دارد. دانشگاه‌های علیگر، دهلی، جواهر لعل نهرو، جامعه ملی اسلامی، کشمیر، لکهنو، بنارس، پاتنا، بوپال، عثمانیه، بمبئی، گوهاتی، بی آرامبیدکر یا مظفرنگر و مگد، از دانشگاه‌هایی هستند که گروه مستقل فارسی دارند. رئیس دانشگاه علیگر می‌گوید بدون یادگیری زبان فارسی، هندی‌ها قادر به مطالعه متون به جا مانده از گذشته نیستند و یادگیری زبان فارسی را امری مهم در پیشبرد مطالعات تاریخی هند می‌داند. چاپ فارسی در شرق از هندوستان آغاز گردید.

نخستین ماشین چاپ هند برای متون فارسی

در هند نخستین ماشین چاپ برای چاپ فارسی توسط چارلز ویلکینز که دانشمندی زبان‌شناس بود، ساخته شد. این ماشین با خط نستعلیق کار می‌کرد. براساس نقش پارسی بر احجار هند و گزارش‌ سال‌های اخیر در کتابخانه‌های هندوستان، هزاران و بعضی نوشته‌ها از میلیون‌ها کتاب خطی فارسی در کتابخانه‌های هند سخن گفته‌اند که بخشی از آنها در دوره حکومت کمپانی هند شرقی بریتانیا از هند خارج شده و بخشی نیز در اثر مرور زمان و رطوبت، تخریب یا خوراک موریانه شده است، اما با وجود این هنوز هزاران نسخه خطی و چاپ سنگی به زبان فارسی وجود دارد. روزنامه‌نگاری فارسی در هند نیز قدمتی بیش از روزنامه‌نگاری فارسی در ایران دارد. از سال 1821 هندی‌ها چاپ روزنامه‌های فارسی را آغاز کردند. هند مرکز مهم چاپ روزنامه‌هایی بود که آزادیخواهان و روشنفکران ایرانی مقیم هند منتشر می‌کردند. تا آغاز جنگ جهانی اول از مجموع حدود 47 روزنامه‌ای که خارج از ایران به زبان فارسی منتشر می‌شد، هندوستان با 19 روزنامه مقام نخست را داشت. سال 1846 همزمان شش روزنامه فارسی به هواداری از جنبش مشروطیت ایران در هند چاپ می‌شد.

فارسی؛ زبان سرود ملی پاکستان

فراگیری زبان و ادب فارسی تنها مورد توجه هندی‌ها نیست، بلکه در کشورهای دیگر واقع در فلات ایران نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. به عنوان مثال شمار دانش‌آموختگان پاکستانی در رشته زبان و ادبیات فارسی بیشتر از همه کشورها، بجز ایران است. مهم‌تر این‌که سرود ملی پاکستان به زبان فارسی ساخته شده و فارسی زبان مادر زبان اردو به ‌شمار می‌آید. به عقیده جواهر لعل نهرو از میان ملل و نژادهای بسیاری که با هندوستان تماس داشته و در زندگانی و فرهنگ هند نفوذ کرده‌اند، قدیمی‌ترین و بادوام‌ترین آنها ایرانیان هستند.

تهمینه عامری - روزنامه‌نگار

ضمیمه چمدان جام جم