راهنمای خرید و نگهداری از ماهی قرمز کوچولو

حالا 11 ماهی می‌شود که ظرف ماهی خانه ما خالی است و این روزها ما هم مثل خیلی از شما می‌خواهیم دو سه ماهی قرمز برای سفره هفت‌سین بخریم. امسال می‌خواهم شما را با خودم همراه کنم برای خرید و انتخاب ماهی تا اگر خدا خواست ماهی قرمزی بخریم که نه تنها نوروز امسال که چند سال مهمان سفره‌های هفت سینمان باشد.

بهتر است ماهی قرمز را از آکواریوم‌فروشی‌ها بخرید

خرید و فروش ماهی قرمز، تجارتی پرسود است. بیشتر ماهی‌های قرمزی که روزهای پایانی سال در حوضچه‌های کوچه و خیابان فروخته می‌شوند، در حوضچه‌های طبیعی در استان گیلان و البته اندکی هم در استخرهای بتنی در کاشان پرورش داده می‌شوند. کار تکثیر ماهی قرمز را بهار هر سال انجام می‌دهند. برخی پرورش‌دهندگان با اصول پرورش ماهی قرمز آشنا نیستند و ماهی‌ها را چه‌بسا در شرایط نامناسبی پرورش داده باشند و در نتیجه ماهی قرمز به وقت عرضه به بازار بسیار کوچک اندام است و از سوءتغذیه رنج می‌برد. آنها ماهیان ‌‌قرمز را اواسط زمستان با قیمت پایین به دلال‌ها می‌فروشند و دلال‌ها ماهی‌ها را با تراکم زیاد در تانک‌های پشت وانت‌های نیسان در شرایط نامطلوب اکسیژنی به شهرهای دیگر انتقال می‌دهند. دلال‌ها ماهی‌ها را معمولا با ده برابر قیمت خرید در بازار می‌فروشند و در این تجارت سودمند، استرس شدیدی که به ماهی‌ها وارد می‌کنند و تلفات آنها برایشان مهم نیست. در نتیجه ماهیان قرمزی که از خانواده کپورماهیان هستند با وجود سخت‌جان بودن نسبت به بسیاری از گونه‌های حساس ماهی، موقعی به تشت ماهی‌‌فروشی مقابل سوپرها و میوه‌فروشی‌ها رسیده‌اند که بسیار ضعیف و نالان شده‌اند. از آن بدتر این که میوه‌فروش‌ها هم بلد نیستند چطور ماهی قرمزها را نگهداری کنند و صدها ماهی را می‌ریزند در یک تشت و حتی گاهی از قراردادن یک شیلنگ هوادهی هم دریغ می‌کنند!

وقتی جمعیت ماهی‌ها را در حجم کوچکی نگه می‌دارید، آنها با آبشش‌های خود بسرعت اکسیژن محلول در آب را تنفس می‌کنند و بعد که اکسیژن تمام شد، دهان خود را به سطح آب می‌آورند (Fish gasping) و سعی می‌کنند اکسیژن هوا را ببلعند تا زنده بمانند. هر وقت این منظره را دیدید، بدانید ماهی‌ها در حال خفه شدن هستند و نباید از چنین جایی ماهی بخرید، چون بعید است بیشتر از یک یا دو روز عمر کند. درست مثل این که 200 نفر انسان را در اتاقی 100 متری محبوس کنید و در و پنجره را ببندید و غذا هم ندهید و توقع داشته باشید زنده بمانند!

خوشبختانه متصدیان فروشگاه‌های آکواریوم به صورت حرفه‌ای با این مسائل آشنا هستند و ماهی‌ها را در شرایط بهتری نگهداری می‌کنند.

ماهی‌ها را در اندازه انگشت‌قد بخرید

همان‌طور که اشاره شد، ماهیان قرمزی که در شرایط بدی پرورش یافته باشند، معمولا بسیار کوچک هستند و اصطلاحا اندام سوزنی دارند؛ به این معنی که بدنی بسیار کوچک و نحیف به ابعاد مثلا دو تا سه سانتی‌متر دارند که به سری نسبتا بزرگ و بی‌قواره ختم شده که نمایی شبیه به سوزن ته‌گرد به هیکل ماهی داده است. به بهانه این که تنگ ماهی‌ کوچک است و ماهی بزرگ‌تر فضله می‌کند و آب کثیف می‌شود، ماهی‌ ضعیف مردنی نخرید. نخریدن این ماهی‌ها کاراترین شیوه مقابله با سودجویانی است که فقط به فکر جیب خود هستند و زندگی موجودات زنده برایشان بی‌ارزش است.

بهتر است سراغ ماهی‌هایی بروید که سایزشان تقریبا به اندازه انگشت اشاره شماست و اصطلاحا انگشت‌قد (Fingerling) هستند. این ماهی‌ها آنقدر در شرایط مطلوب رشد کرده‌اند که بهتر زنده بمانند.

اصول استقبال از ماهی در خانه

خیلی‌ها از سر ناآگاهی عادت دارند وقتی ماهی را با کیسه پلاستیکی به خانه می‌آورند، بلافاصله ظرفی را از آب لوله‌کشی پر می‌کنند و ماهی را تالاپی می‌اندازند در آن! غافل از این که دمای آبی که ماهی در آن بوده، مثلا 10 درجه بوده و دمای آب شیر 18 درجه و همین کار اگر ماهی را نکشد، دست‌کم حسابی شکنجه‌‌اش می‌دهد. جدا از این که کلر موجود در آب برای ما انسان‌ها سمی و کشنده نیست، اما برای ماهی‌های کوچولو مرگ‌آور است.

راهکار اصولی این است که دو روز قبل از خرید ماهی، یک تشت کوچک یا یک ظرف سالادخوری بزرگ را از آب شیر تا دو سوم حجم پر کنید (تا لبه از آب پر نکنید!). بعد ظرف آب را کنار اتاق یا آشپزخانه 48 ساعت به حال خود بگذارید تا کلرش متصاعد و خارج شود.

وقتی ماهی را خریدید و به خانه آوردید، ماهی را با همان آب و کیسه دربسته به مدت دو سه ساعت در ظرف آب بگذارید تا آب موجود در کیسه بتدریج با آب ظرف هم دما شود. سپس به آرامی درِ کیسه را بازکنید و ماهی را با همان آب کیسه به آرامی وارد ظرف و بعد کیسه را خارج کنید. قاعدتا ماهی جست‌وخیز می‌کند وقتی شما و فضای جدیدش را می‌بیند. تصور عمومی در چنین شرایطی این است که ماهی خوشحال و سرحال است که از کیسه بیرون آمده! اما اگر از من می‌پرسید، ماهی بینوا از فرط ترس و استرس این طور شنا می‌کند، آن هم در حالی که بسیار خسته است و چند روز است غذا نخورده. بهتر است ماهی و ظرف را به حال خود بگذارید و اذیتش نکنید تا چند ساعتی بگذرد و به شرایط جدید عادت کند.

به سالم بودن چشم، پولک‌ها و بدن ماهی دقت کنید

خوب دقت کنید که ماهی بدنش با پولک‌های ردیف و منظم پوشیده شده باشد، بدنش زخمی نباشد و پولک‌هایش نریخته باشد. پولک‌ها، پوشش ماهی در برابر عوامل بیماری‌زا هستند. صدمه در پولک ماهی، علاوه بر این که او را مستعد قارچ‌زدگی و مشکلات دیگر می‌کند، از شرایط نگهداری و انتقال بد ماهی در نتیجه تقلا و دست و پازدن‌هایی خبر می‌دهد که منجر به کنده‌شدن پولک‌هایش شده است. این ماهی قطعا استرس بالایی را تجربه کرده و علی رغم شاد و شنگول بودن ظاهری بعید نیست از پیمانه عمرش فقط چند روز مانده باشد.

توجه کنید باله‌های ماهی سالم و تمیز باشد و پاره و ریش‌ریش نشده باشد. باله‌های ریش‌ریش از بیمار بودن ماهی و شرایط تغذیه بد او خبر می‌دهد. به چشم‌های ماهی نیز دقت کنید که کاملا سالم و طبیعی باشد و گهگاه ماهی آن را به جهات مختلف حرکت بدهد. بعضی ماهی‌ها در اثر ورود انگل یا کمبود تغذیه‌ای یا بروز بیماری ممکن است دچار نابینایی و آب مروارید (کاتاراکت) در یکی از چشم‌ها یا هر دو چشم شده باشند. چنین ماهی‌ای نمی‌تواند به آسانی غذایش را پیدا کند و متکی به حس بویایی و چشایی است. بنابراین ممکن است چند روزی بیشتر مهمان شما نباشد.

با حیوانات مثل انسان رفتار کنیم

عادت بدی است که بعضی‌ها جلوی تُنگ یا آکواریوم می‌ایستند و با ناخن ضربه یا تلنگر به شیشه می‌زنند و از ترسیدن ماهی‌ها لذت می‌برند. این‌ها همان‌هایی هستند که وقتی در خیابان راه می‌روند، به گنجشک‌ها و گربه‌ها سنگ می‌زنند یا از سر سرگرمی و غرور، شاخ و برگ شمشادها و درختان را می‌شکنند. این در حالی است که همین آدم‌ها از این که کسی به شیشه خانه‌شان سنگ بزند برآشفته می‌شوند. چنین افرادی باید در رفتارشان با طبیعت تجدیدنظر کنند و تعلیم ببینند. ما در فرهنگمان حیوانات را زبان‌بسته لقب می‌دهیم. پس از سال‌ها زندگی نزدیک و مطالعه در احوال حیوانات و بویژه ماهی‌ها برایم روشن شده است که آنها آزار، درد، خوشی، محبت، سیری، گرسنگی، شلوغی، سرما، گرما و همه آن احساس‌هایی را که ما در تعامل با محیط اطرافمان حس می‌کنیم، درک می‌کنند. فقط چند تفاوت با ما آدم‌ها دارند: اهل دروغ و دورویی نیستند و کم پیش می‌آید به همنوع خود آسیب بزنند. رفتار و اعمالشان کاملا مطابق طبیعت‌شان است. مهم‌ترین اصل در نگهداری هر ماهی، خزنده، پرنده یا پستانداری این است که با او انسانی رفتار کنید و به چشم موجودی پست نگاهش نکنید. در این صورت حق حیاتش را داده‌اید و در کنار شما سال‌ها زندگی خوبی را تجربه خواهد کرد و شما هم از تماشای بالندگی‌اش لذت خواهید برد.

چرا «لازم است» به بهانه نوروز ماهی قرمز بخریم؟

چند سالی است مُد شده عده‌ای می‌نشینند پشت رایانه و با جست و جو در گوگل به نتایجی می‌رسند که فلان سنت، ریشه‌اش غیر ایرانی است و باید کنار بگذاریمش! ژست روشنفکر می‌گیرند و به انگیزه خودنمایی با ساز مخالف زدن با هر سنتی (ولو کارا و پسندیده) در شبکه‌های مجازی کمپین «نه به ...» راه می‌اندازند. نوروز هم از این آسیب بی‌نصیب نمانده است. یک سال می‌گویند سبزه را از سفره هفت‌سین حذف کنید چون هر سال چند هزار تن گندم و عدس هدر می‌رود. سال بعد می‌گویند شیرینی را از مراسم نوروزحذف کنید، مردم دیابت می‌گیرند! بعد می‌گویند ماهی قرمز را حذف کنید، چون برگرفته از آیین چینی‌هاست و به محیط‌زیست آسیب می‌رسد و صدهاهزار ماهی در خانه‌های مردم می‌میرند... با همین فرمان پیش برویم کلا باید نوروز را کنار بگذاریم، چون تعطیلاتش به اقتصاد کشور آسیب می‌زند! این افراد به علت نگاه تک‌بعدی، به جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی نوروز و تاثیر عمیق آن بر هویت ایرانیان و ارزش‌آفرینی معنوی و غیرقابل ارزش‌گذاری آن بی‌توجهند. گویی نوروز آیینی نو است و محدود به مرزهای ایران امروز که با گذشت هزاران سال، اشکالات متعددی به آن وارد است.

صرف‌نظر از برخی سنن آسیب‌زننده که به اصلاح نیاز دارند، در آیین نوروز، توجه به تمام عناصر موجود در نوروز و سفره هفت‌سین، بی‌هیچ شک و شبهه‌ای در جهت حفظ محیط‌زیست و ارتقای ارزش‌های انسانی و فرهنگی ماست. علت ماندگاری نوروز هم همین است. وگرنه چه بسیارند سنت‌های فراموش شده.

آنها که بر طبل کمپین «ماهی قرمز نخریم» می‌کوبند، از جهاتی درست می‌گویند، ولی توجه ندارند در چه جامعه‌ای و با چه نگرشی به حیوانات این طبل را به صدا درمی‌آورند. ماهی قرمز و زیبایی‌اش (ولو وارداتی) بیش از یک قرن است که جزئی از فرهنگ و نماد آیین نوروز شده است. اتفاقا باید از این فرصت استفاده و همه را به خرید ماهی قرمز و نگهداری اصولی از آن تشویق کرد. در شرایطی که ضرب‌المثل ورد زبان مردم کوچه و بازار «سنگ مفت، گنجشک مفت» است و به‌کار بردن اسامی و اشاره به صفت بیشتر حیوانات در گفتار روزمره‌ ما نوعی دشنام محسوب شده و هر حیوانی متهم به صفتی پست است ـ چنان که ماهی قرمز باهوش در فرهنگ عامه به کم‌حافظگی متهم می‌شود ـ برای مردمانی که شهرنشینی بیشتر از هر جای دنیا آنها را با طبیعت بیگانه کرده، لازم است به بهانه نوروز پای ماهیان قرمز را به نمایندگی از حیات وحش به زندگی ماشینی‌ وارد کنند و چگونگی همزیستی با آنها را یاد بگیرند. شک نکنید که امکان ندارد، شهروند متمدنی در خانه‌اش ماهی قرمز یا پرنده‌ای را نگهداری کرده باشد و به حیوانی آب و غذا داده باشد و آن وقت بتواند تفنگ به دست بگیرد و در طبیعت با شلیک به جانوری زیبا، از جان دادنش لذت ببرد.

ماهی‌ها را با دست نگیرید

ماهی را باید با توری مخصوص لطیف به آرامی و با کمترین استرس گرفت. گویی کودکی را می‌خواهید بگیرید و نگران آسیب‌دیدنش هستید. برای انتقال از کیسه‌ تیره‌رنگ استفاده کنید و از همان آب آکواریوم یا تشت فروشگاه در آن بریزید تا هم‌دما باشد. ماهی‌ها خونسرد هستند و اگر از آبی مثلا با دمای 10 درجه به آبی با دمای 15 یا 20 درجه به طور ناگهانی منتقل شوند، بدنشان تحمل این اختلاف دما را ندارد و ممکن است شوک وارد شده به آنها به از تپش ایستادن قلب کوچکشان منجر شود. علت توصیه به تیره بودن کیسه پلاستیکی نیز این است که ماهی بیرون را نبیند و بجز استرس تکان خوردن کیسه پلاستیکی، تغییر پیوسته منظره بیرونی کمتر ناراحتش کند. وارد شدن استرس به هر جانوری، موجب ترشح هورمون‌های مقابله با استرس، صرف انرژی زیاد و حساس شدن آن موجود زنده به عوامل بیماری‌زا می‌شود. کیسه حامل ماهی باید دوسوم از هوا و یک سوم از آب پر شده باشد و در کیسه محکم گره زده شده باشد تا در صورت سر و ته شدن آبش نشت نکند.

ماهی هم مثل ما باید غذا بخورد

بیشتر مردم فکر می‌کنند ماهی قرمز فقط آب می‌خورد و غذا لازم ندارد. این در حالی است که ماهی‌ها پیش از افتادن به دست دلال‌ها و فروشندگان ماهی، در حوضچه محل زندگی خود یا در آکواریوم فروشی غذا می‌خورده‌اند. فروشندگان ماهی می‌دانند در ایام فروش و انتقال ماهی برای بر هم نخوردن شرایط متابولیسم و مصرف اکسیژن در ماهی باید از دادن غذا به آن خودداری کنند. یک ماهی‌ سرحال تقریبا تا 15روز می‌تواند غذا نخورد و زنده بماند و در این مدت چربی‌های انباشته در بدنش را مصرف می‌کند، یا ناچار مدفوع خود و ماهی‌های دیگر را می‌خورد که برای سلامتش بسیار زیانبار است. بعد از 15 روز کم‌کم سراغ مصرف پروتئین‌های بدنش برای تأمین انرژی می‌رود که وضع بسیار خطرناکی است و در شرایط گرسنگی مفرط قرار می‌گیرد.

به ماهی چه غذایی بدهیم؟

بعد از 10 تا 12 ساعت که از ورود ماهی به خانه گذشت و ماهی به شرایط جدید در ظرفش عادت کرد و جست و خیزش کم شد، به آرامی به ظرفش نزدیک شوید. مقدار بسیار کمی نان به عنوان غذا در آبش بریزید. خوب است بدانید ماهی شما روزانه باید به اندازه یک تا دو درصد وزن بدنش غذا بخورد. این یعنی یک ماهی 30 گرمی هر روز حدود نیم گرم غذا نیاز دارد. به اندازه قطعات غذا دقت کنید. این اندازه باید به اندازه نصف قطر دهان ماهی باشد. نوع غذا مهم نیست، زیرا ماهیان قرمز همه‌چیزخوار هستند. مهم این است که به ماهی‌تان به صورت متنوع، اما هر روز غذا بدهید: نان خشک، پلوی پخته، سبزی ریز شده، میوه، گوشت و مرغ پخته، ژامبون و کلا هر چه فکرش را کنید، می‌خورند. فقط خیار و هویج دوست ندارند. من حتی به ماهی‌‌ام وقتی خیلی دست‌آموز شده بود، عسل و شیر پاستوریزه می‌دادم! در این شرایط خواهید دید که ماهی قرمز حتی اعضای خانواده را می‌بیند و کسی را که به او بیشتر غذا می‌دهد، می‌شناسد؛ آنقدر که صبح‌ها وقتی برای صبحانه بیدار می‌شوید، برای گرفتن غذا به جلوی ظرف می‌آید و دهانش را آن‌قدر بازو بسته می‌کند تا توجه شما را جلب کند. یکی از بی‌نظیرترین لذت‌های زندگی، غذادادن به حیوانی مثل ماهی در خانه است.

نکات مهم در نگهداری از ماهی و تعویض آب

هر ماهی قرمز در شرایط ایده‌آل به 10 لیتر آب نیاز دارد. اگر چنین فضایی را نمی‌توانید مهیا کنید، دست کم برای هر ماهی به اندازه 5/2 لیتر فضا در نظر بگیرید. بهتر است یک جفت ماهی بگیرید. آنها موجوداتی اجتماعی هستند.

متاسفانه ماهیان قرمز خیلی ادرار می‌کنند و اگر بیش از حد به آنها غذا بدهید، مدام آب ظرفشان را کثیف می‌کنند. برای تعویض آب وسواسی عمل نکنید. آبی که از نظر شما کدر است، از نظر ماهی شرایط مطلوبی دارد. به هر حال سلیقه‌اش با شما متفاوت است. تقریبا هر یک تا دو هفته یکبار زمان مناسبی برای تعویض آب ماهی است.

دقت کنید از آب هم‌دما و کلرزدایی شده برای تعویض استفاده کنید. برای تعویض آب، ماهی را با دست نگیرید. آب کدر ظرفش را با استفاده از شیلنگ یا کج کردن تا کمترین حد ممکن پایین بیاورید و بعد بتدریج آب تازه شفاف را جایگزین کنید.

دمای مناسب برای زندگی ماهیان قرمز بین 15 تا 22 درجه سانتی گراد است. بهتر است ظرفشان را در آشپزخانه و اتاق، جایی نزدیک به پنجره قرار دهید.

نکته مهم دیگر این که ماهی‌ها هم مثل شما شب به استراحت نیاز دارند. لطفا دوستی خاله خرسه به خرج ندهید و شب برایشان لامپ روشن نکنید. آنها شب‌ها در محیط تاریک با چشمانی باز می‌خوابند و به آرامی در محلی بی‌حرکت، باله‌هایشان را تکان می‌دهند. به وقت استراحت مزاحمشان نشوید.

وقتی به مهمانی یا مسافرت می‌روید، ماهی را در یخچال نگذارید. این باور غلطی است که البته گاهی جواب می‌دهد. علتش این است که دمای چهار درجه یخچال متابولیسم و دفعات تنفس ماهی و تپش قلب را به کمترین حد می‌رساند که و به نوعی ماهی را فریز می‌کند که البته به نفع ماهی نیست. این سرد و گرم شدن‌ها و تغییر دادن محل ظرف و محبوس بودن فضای یخچال ممکن است به مرگ ماهی بینجامد.

در آب ماهی، نمک یا قند نریزید. این کار موجب بر هم خوردن تنظیم اسمزی بدن ماهی در تبادلات با محیط خارج شده و می‌تواند به مرگش منجر شود. در مواقعی که ماهی دچار بیماری‌هایی مثل انواعی از قارچ‌زدگی یا سفیدک می‌شود، می‌توان از حمام نمک طعام با دوزی مشخص در مدتی معین استفاده کرد که شرح آن را در کتاب‌های ویژه نگهداری ماهیان خواهید یافت.

کاظم کوکرم