مثلث تهران، آنکارا، اسلام آباد در کنار قطر

«بینالی ایلدیریم» نخست وزیر ترکیه با اشاره به رایزنی‌های دیپلماتیک آنکارا با سران تمام کشورهای منطقه، از همه طرف‌ها خواست برای کاهش تنش‌ بجای شعله‌ور کردن آن، «مسئولانه» عمل کنند.

ترکیه هم چنین در سطوح بالای سیاسی به گفتگوی تلفنی با سران کشورهای عربستان، امارات و بحرین پرداخت و روز شنبه هم میزبان وزیر خارجه بحرین بود، تا شرایط را برای پایان محاصره قطر و حل و فصل اختلافات فراهم کند.

سفر وزیر امور خارجه ایران به ترکیه هم در جهت حمایت از کاهش تنش و بازگرداندن ثبات به خلیج فارس با استفاده از ظرفیت ترکیه ارزیابی شده است. چه ‌آنکه ایران در بحران قطر سیاست بی‌طرفی فعال را در پیش گرفته و خواهان مداخله مستقیم در بحران نیست.

قطر، متحد ایدئولوژیک ترکیه

مهمترین چیزی که دولت اخوانی ترکیه را به قطر نزدیک می‌کند رویکرد متفاوت دوحه در حمایت از جریان اخوان‌المسلمین در جهان اسلام است. رویکردی که در حمایت مشترک دوحه و آنکارا از موج بیداری اسلامی در کشورهای عربی نمایان شد.

حمایت ترکیه و قطر از انقلاب مصر و دولت مستعجل اخوان المسلمین در سال 1391 (2012 میلادی) نمونه‌ای از مواضع نزدیک دوحه و آنکارا در تحولات جهان اسلام است.

دو کشور در حمایت از انقلابیون تونس به ویژه حزب اخوانی النهضه، و انقلابیون لیبی هم رویکرد نزدیکی دارند.

موضع قطر و ترکیه در حمایت از جنبش مقاومت اسلامی (حماس) به عنوان نماینده جریان اخوانی در فلسطین و همچنین جریان‌های نزدیک به اخوان در بحران سوریه نمونه‌های دیگری از نزدیکی مواضع دو کشور به قبال تحولات در جهان اسلام است.

به همین دلیل می‌توان گفت، روابط امروز ترکیه و قطر بیش از هر چیزی ریشه در مبنای مشترک تئوریک و ایدئولوژیک دو کشور در قبال تحولات جهان اسلام دارد.

مواضعی که مشخصا در برابر جریان محافظه‌کار جهان عرب به رهبری عربستان قرار گرفته است. چه آنکه ریاض در تحولات کشورهای اسلامی اصلی‌ترین حامی نظام‌های مستقر در برابر جنبش‌های مردمی و تغییرطلب بوده است.

میزبانی از زین العابدین بن علی رئیس جمهوری فراری تونس، حمایت صریح از حسنی مبارک رئیس جمهوری معزول مصر و حمایت از عبدالفتاح سیسی فرمانده ارتش مصر در روند برکنار دولت انقلابی محمد مرسی و قرار دادن نام اخوان‌المسلمین در فهرست گروه‌های تروریستی، حمایت از جنبش فتح در مقابل جنبش مقاومت اسلامی فلسطین از مهمترین رویکردهایی است که سیاست منطقه‌ای عربستان و قطر را به شکل چالش برانگیزی در مقابل هم قرار داده است.

این تقابل راهبردی البته میان عربستان با ترکیه هم وجود دارد، اما ریاض به دلیل وزن منطقه‌ای و اسلامی ترکیه هرگز تلاش نکرده سطح تنش با قطر را به ترکیه هم گسترش دهد. ضمن اینکه در موضوع قطر، رقابت‌های عربی، تاریخی و سرزمینی دو طرف در کنار جایگاه پدرانه و آمرانه‌ای که آل‌سعود در برابر دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس برای خود قائلند، به تحریک حس پرخاشگری و سلطه‌جویی عربستان علیه قطر کمک کرده است.

باری، نزدیکی نگاه ترکیه و قطر درباره تحولات جهان اسلام زمینه را برای آغاز تحکیم روابط دو کشور در سال‌های اخیر فراهم کرد.

سطح مناسبات ترکیه و قطر

روابط ترکیه با کشورهای عربی از جمله قطر در سال 2002 میلادی با قدرت گرفتن حزب عدالت و توسعه و نخست وزیری رجب طیب اردوغان در ترکیه وارد فاز تازه‌ای شد. اما روابط ویژه‌تر ترکیه با قطر به سال 2014 و آرایش جدید کشورهای عربی بعد از موج بیداری اسلامی بر می‌گردد.

به همین دلیل کارشناسان سیاسی ترکیه سال 2014 را سال تحکیم روابط راهبردی میان قطر و ترکیه می‌نامند.

در نشست سال 2014 شورای همکاری خلیج فارس، اختلاف میان قطر و جبهه سعودی (عربستان، امارات و بحرین) بر سر قرار دادن نام اخوان‌المسلمین در فهرست سازمان‌های تروریستی بالا گرفت و به خروج سفرای عربستان، امارات و بحرین از قطر انجامید.

این بحران اگرچه با وساطت کویت پایان یافت، اما نیاز جدی قطر به یافتن متحدی همسو برای تقویت موضعش در برابر جبهه سعودی را آشکار کرد. نیازی که قطر را به سمت ترکیه سوق داد و منجر به امضای توافق‎نامه تشکیل کمیته عالی همکاری‌های راهبردی میان قطر و ترکیه شد.

روابط نظامی و امنیتی

یکی از مهمترین ابعاد روابط راهبردی ترکیه و قطر، که دوحه در شرایط سال 2014 میلادی به آن نیاز داشت، امضای توافقنامه نظامی و امنیتی بود. در همین چارچوب قطر در دسامبر2014، توافق‌نامه همکاری نظامی مشترک با ترکیه را امضا کرد. توافقی که به عنوان تدبیر پیشگیرانه قطر در پاسخ به بحران میان دوحه و جبهه سعودی (عربستان، امارات و بحرین) ارزیابی شد.

این توافق‌نامه در 19 مارس 2015 در پارلمان ترکیه تصویب شد و به امضای «رجب طیب اردوغان» رئیس‎جمهوری ترکیه رسید. ارتش ترکیه بلافاصله پس از ابلاغ این توافق‌نامه عملیات احداث پایگاه نظامی در قطر را آغاز کرد، و شرایط برای همکاری نظامی و صنایع دفاعی دو کشور فراهم شد.

طبعا چنین توافق‌نامه‌ای از نگاه دو کشور به عنوان فرصت مشترکی برای نقش‌آفرینی امنیتی و نظامی دوحه و آنکارا در دیگر تحولات منطقه از جمله بحران سوریه و عراق به شمار می‌آید.

در حال حاضر 90 نظامی ترکیه در پایگاه نظامی این کشور در قطر مستقرند، و پارلمان ترکیه بلافاصله پس از بحران جاری در روابط جبهه سعودی با قطر، در حمایت از دوحه مجوز اعزام 5000 نظامی دیگر به این پایگاه نظامی را صادر کرد.

در همین چارچوب روزنامه حریت ترکیه از طرح دولت برای اعزام ۲۵۰ نیروی نظامی به قطر در گام اول خبر داد.

برخی منابع قطری هم اعلام کردند، امیر قطر"طیب أورال أوغلو" ژنرال ترکیه‌ای را به مدت ۶ ماه به عنوان جانشین فرماندهی کل نیروهای ارتش قطر منصوب کرد.

مناسبات اقتصادی

در پی تشکیل کمیته عالی همکاری‌های راهبردی ترکیه و قطر، رجب طیب اردوغان در هفته‎های پایانی سال 2014 میلادی به قطر رفت، و درباره بسترهای اجرایی این توافقنامه با امیر قطر رایزنی کرد. در این سفربیش از 15 قرارداد همکاری بین دو کشور از جمله درباره لغو روادید برای شهروندان ترک و قطری و گسترش همکاری‌های تجاری و اقتصادی امضا شد.

بعلاوه آنکارا در مسیر تبدیل کردن ترکیه به یکی از پایانه‌های مهم انرژی جهان و گذرگاه انتقال انرژی شرق به غرب قرارداد واردات 1.2 میلیارد متر مکعب گاز (ال.ان.جی) را قطر امضا کرد.

در دور جدید همکاری‌های قطر و ترکیه مبادلات تجاری دو کشور با رشد شتابانی همراه شد. به گونه ای که سطح مبادلات تجاری دو کشور در سال 2015 به یک میلیارد و 300 میلیون دلار رسید.

تلاش ترکیه برای نجات قطر

در چنین شرایطی ترکیه ضمن تاکید بر حل مسالمت آمیز بحران قطر، مسیر تقویت مناسبات نظامی، سیاسی و اقتصادی با دوحه را در پیش گرفت.

رئیس جمهور ترکیه با درخواست لغو محاصره زمینی، هوایی و دریایی قطر، گفت: «حمایت از برادران قطری‌مان را ادامه خواهیم داد و آنها را تنها نخواهیم گذاشت».

مقامات ترکیه همچنین در دیدار با وزیر خارجه بحرین - که روز شنبه 20 خرداد به آنکارا رفت – خواستار پایان بحران میان کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس تا پایان ماه مبارک رمضان شدند.
وزیر دفاع قطر هم در اقدامی که تلاش برای جلب حمایت موثرتر آنکارا ارزیابی شده است، در صفحه تویتر خود نوشت: قطر اطلاعاتی در اختیار دارد که حاکی از دیدار تعدادی از رهبران پ.ک.ک با رئیس اطلاعات امارات در ماه گذشته است. قطر این اطلاعات و اسناد را در اختیار ترکیه قرار داده و به زودی منتشر خواهد شد.

همزمان با موضع ترکیه، روزنامه ینی‌شفق پاکستان هم از احتمال اعزام ۲۰ هزار نظامی پاکستانی به قطر خبر داد. تصمیمی که به نظر می‌رسد در تعامل با ترکیه و با هدف کاهش سطح تنش‌ میان جبهه سعودی با قطر اتخاذ شده است.

در کنار این دو رویداد، سفر برنامه‎ریزی نشده محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان به ترکیه نشان داد که مقامات آنکارا، تهران و اسلام‌آباد به عنوان سه قدرت مهم منطقه‌ای نظرات مشترکی درباره بحران قطر دارند، و بنا دارند از همه ظرفیت‌های دیپلماتیک و ابزاری‌های فشار برای مهار بحران استفاده کنند، و مانع از اقدام جنون‌آمیز جدید سران سعودی در منطقه استراتژیک خلیج فارس شوند.

یوسف اسماعیلی