سر زدن به خـانه پـدری

خانه‌های تاریخی ایران یک به یک نه تنها با بولدوزر‌های شهرداری که از شرم فرو می‌ریزند و آوار می‌شوند تا شهرهای تاریخی ایران، خالی از هر خاطره‌ای شود‌. جالب این که تجربه خوب بازسازی این خانه‌ها و تغییر کاربری‌شان در شهرهایی همچون یزد، کاشان، کرمان و شیراز هم باعث نشده تا این خانه‌ها از گزند بولدوزرها در امان باشند. بولدوزرها هم که نباشند، همتی برای رخت نو بر تن کردن این خانه‌ها وجود ندارد. هر چند واقعیت این است که وضعیت این سال‌ها نسبت به چند سال گذشته خیلی بهتر است. شاید هم به این دلیل که دیگر خانه‌ای وجود ندارد تا بخواهد از گزند تخریب در امان باشد!

تاریخت را به یاد آر

مدت‌هاست که گاه گاهی خبر از تخریب بنا و سازه‌ای تاریخی در رسانه‌های ایران می‌پیچد و تصویرش در شبکه‌های مجازی دست به دست می‌شود و تنها آه و افسوس به همراه دارد،‌ اما در این میان وجود دارند اشخاصی که بدون کمک‌های سازمانی و دولتی در شهرهای مختلف ایران دست به کار مهمی زده‌اند؛ تغییر کاربری خانه‌های تاریخی. این بهانه‌ای بود برای نجات این خانه‌ها از دست بولدوزرهای بهانه‌گیر شهرداری‌؛ ‌بهانه مناسبی که توانست تعداد بسیاری از خانه‌های تاریخی در شهرهای مختلف را از آوار مرگ نجات دهد، اما اتفاق جالب وقتی افتاد که این بهانه توجیه اقتصادی پیدا کرد. به این معنا که بعد از تغییر کاربری و تبدیلشان به هتل، ‌رستوران یا کافه اتفاقا مورد استقبال قرار گرفت و از لحاظ اقتصادی هم بصرفه شد. با این توجیه اقتصادی بسیاری از صاحبان سرمایه به خرید خانه‌های تاریخی روی آوردند تا بتوانند از بازار پیش آمده عقب نمانند. این اتفاق باعث شد قیمت خانه‌های تاریخی در این شهرها که پیش از این با نام کلنگی شناخته می‌شد و تنها از لحاظ متراژ زمین دارای ارزش بود،‌ بالا برود تا حالا که به عنوان کالایی سرمایه‌ای به آن نگاه می‌شود؛‌ کالایی که اتفاقا بهترین خبر حفظ آن است، ‌چرا که گنجینه‌ای تاریخی در این خانه‌ها نهان است.

وقتی خانه‌ها به انگیزه نجات آوار شدند

نزدیک به 20 سال پیش دولت تصمیم گرفت برای جلوگیری از تخریب خانه‌های تاریخی شهرهای مختلف برخی از این خانه‌ها را از مالکان شخصی خریداری کند و به سازمان‌ها و نهادها بسپارد تا آنها مسئول بازسازی و حفظ و نگهداری شان باشند و البته بسیاری از آنها به عنوان محل اداره آن سازمان‌ها استفاده شوند. این تصمیم قرار بود به حفظ این خانه‌ها بینجامد، اما بعد از دو دهه نتایج این کار نه تنها به حفظ این خانه‌ها کمک نکرد، بلکه بسیاری از سازمان‌های مردم نهاد با ایجاد پویش‌هایی سعی کردند این خانه‌ها را از دست این نهادها خارج کنند تا امیدی برای حفظ آنها باشد! بسیاری از خانه‌های خریداری‌شده توسط دولت در دو دهه پیش به حال خود رها شدند تا بسیاری از آنها زباله‌دانی محل شوند و عدم بازسازی و تعمیرشان آنها را در آستانه نابودی کامل قرار بدهد. در این مرحله بود که بسیاری از دوستداران تاریخ به کمک برخی سرمایه‌داران خوشنام در صدد برآمدند تا با خرید این خانه‌ها این بار از دولت از تخریب کامل این بناها جلوگیری کنند. در شهرهای مختلف ایران از جمله یزد، کاشان، شیراز و اصفهان این اتفاق موجب رونق و تغییر بخشی از معیشت مردم منطقه هم شد. رونق گردشگری از یک‌سو و علاقه بسیار گردشگران خارجی به اقامت در این خانه‌ها باعث شد تغییر کاربری این بناها به سوی اقامتگاه رونق بگیرد.

گردشگران خارجی، منجیان خانه‌های ایرانی

بدیهی است رفتار ملل مختلف هنگام سفر با یکدیگر متفاوت است، ایرانی‌ها هم از این حیث مستثنا نیستند که آنها در سفرهای خارجی ترجیحشان این است که در هتل‌های چند ستاره اقامت داشته باشند و در رستوران‌های آنچنانی غذا میل کنند. میل به زندگی لاکچری که این روزها در شهرهای مختلف ایران پا گرفته هم شاید نشأت گرفته از همین موضوع باشد. آنهایی که توانایی رسیدن به چنین زندگی را ندارند ترجیح می‌دهند آن را در سفرهای خارجی تجربه کنند، اما اغلب گردشگران خارجی که به ایران سفر می‌کنند رفتاری کاملا متفاوت دارند. اغلب آنها ترجیح می‌دهند به جای اقامت در هتل‌های لوکس در اقامتگاه‌های سنتی ایران ساکن شوند تا یک شب زندگی گذشتگان ایرانی را تجربه کنند؛‌ تجربه‌ای که بسیاری از ایرانی‌ها از آن محروم بوده‌اند. همین فرهنگ سفر گردشگران خارجی یکی از دلایل اقبال آنها به هتل‌های سنتی در شهرهای تاریخی ایران است. صادق آقایی مدیر یکی از این هتل‌ها در کاشان به من می‌گوید، غیر از تابستان در اغلب روزهای سال ما فقط میزبان گردشگران خارجی هستیم. وقتی از دلیل این اقبال می‌پرسم، می‌گوید:‌ تنها دلیلش اقبال گردشگران خارجی به این مکان‌ها نیست. دلیل مهم‌تر شاید این است که گردشگران داخلی دوست ندارند در محلی اقامت کنند که به عنوان مثال به جای کولر گازی از پنکه سقفی از آن استفاده شده باشد، اما گردشگران خارجی فارغ از امکانات این هتل‌ها به روح و تاریخ این سازه علاقه دارند. همین که می‌شنوند این بنا خانه‌ای با قدمت 150 ساله است، برای آنها کافی است که یک شب زندگی را در آن تجربه کنند.

خانه‌ای 150 ساله در کاشان به جا مانده از شکوه معماری قاجاری حالا تبدیل به هتلی شده است که مقصد بسیاری از گردشگران خارجی است؛‌ خانه‌ای که روایت جالبی از نجاتش باقی مانده است.

وقتی خانه خاطراتم هتل شد

خانم مهین‌دخت مدنی، حالا می‌تواند هر روز در خانه‌ای قدم بزند که خاطرات کودکی‌‌اش در آن جان گرفته است. او کودکی‌‌اش را در خانه‌ای گذرانده که حالا تبدیل شده است به هتل: اینجا خانه پدربزرگ من است و ما در این جا خاطرات شیرین و زیبایی داریم. خیلی اینجا بودیم، خیلی زندگی کردیم. با همه فامیل، پدربزرگ، مادربزرگ، خاله، دایی و بچه‌هاشان همه با هم این جا زندگی کردیم. بعد از فوت پدربزرگ و مادربزرگم، این خانه به شکلی درآمد که هیچ‌کدام از وراث دیگر این جا نبودند. گهگاه خاله‌هایم می‌آمدند و می‌رفتند. بعد از فوت دایی‌هایم دیگر کسی نبود که صاحب اصلی این خانه باشد و به این جا رسیدگی کند. از آنجایی که خانه زیبایی بود و همه ما خاطرات بسیاری از آن داشتیم، دلمان نمی‌آمد آن را بفروشیم. مهین‌دخت مدنی حالا سال‌هاست که خارج از ایران زندگی می‌کند، اما خانه کودکی‌هایش را خرید و با بازسازی‌‌اش آن را تبدیل به هتل کرد. پیش از بازسازی یکی از معماران خوشنام کاشان به من گفت این خانه متعلق به دوره قاجاریه است و ارزش بسیار زیادی دارد. از معدود خانه‌هایی است که به صورت گودال باغچه نیست و سرداب و نقاشی‌های منحصر به فردی دارد. حیف است که درِ این خانه بسته باشد و فقط سالی یکبار از آن استفاده شود. ‌حالا چند سالی است که خانه کودکی‌های مهین‌دخت مدنی تبدیل به اقامتگاهی شده است که بسیاری از گردشگران خارجی، لذت شب مانی در آن را وسوسه سفر به ایران می‌دانند.

خانه‌های تاریخی انحصاری می‌شوند

تبدیل خانه‌های تاریخی به هتل، رستوران یا کافه منتقدانی هم دارد. مهدی حجت، رئیس اسبق و از بنیانگذاران سازمان میراث فرهنگی، در مورد تغییر کاربری بناهای تاریخی معتقد است، تغییر کاربری بناهای درجه یک می‌تواند استفاده از آن فضا را منحصر به قشری خاص کند.

تغییر کاربری بناهای تاریخی که از ارزش ویژه‌ای برخوردار نیستند، در تمام دنیا مرسوم است، زیرا از انهدام این بناها جلوگیری می‌کند و سبب پیدایش جریان زندگی در آنها می‌شود. البته این تغییر کاربری شرایط خاصی دارد و باید کارشناسان تعیین کنند که بنا چه ارزش و خصوصیاتی دارد و انحصاری شدن دسترسی به آن، آسیبی به وجود نمی‌آورد؛ در حالی که بهره‌برداری عموم از آن دسته بناهای تاریخی که آثار ملی تلقی می‌شوند، ضرورت دارد و انحصاری کردن این بنا‌ها کار درستی نیست. ‌

نکته مهم‌تری که مهدی حجت به آن اشاره می‌کند، انگیزه‌های پنهان پشت بازسازی این بناهاست. او معتقد است، اگر تنها انگیزه مالی باشد این بناها در طول زمان آسیب می‌بینند چرا که دیگر صرفه اقتصادی ندارد. نکته دیگر آن است که باید توجه شود، این تغییر کاربری توسط چه کسانی صورت می‌گیرد و هدف آنها از این اقدام چیست؛ اگر تنها سود و بهره‌برداری مد نظر باشد و در پی آن کم‌توجهی به بنای تاریخی و رعایت نکردن نکات ظریف و عدم صرف هزینه‌های لازم برای حفظ بنا را به همراه داشته باشد، مشکلات بسیاری برای این آثار تاریخی به وجود می‌آید، بنابراین کارشناسی‌های لازم در این زمینه باید صورت بگیرد.

به باور او تغییر کاربری در مورد بناهای درجه 2 و 3 درجه می‌تواند مطلوب باشد، اما در مورد بناهای تاریخی درجه یک که میراث فرهنگی مردم یک کشور هستند،‌ این مساله صادق نیست. برخی بنا‌های تاریخی فارغ از آن که ثبت ملی شده‌اند یا خیر، حیثیت ملی یک کشور محسوب شده و تمامی مردم حق دارند که از آن بهره‌مند شوند؛ بنابراین انحصاری کردن دسترسی به آن کار درستی نیست. دولت نیز باید توانایی آن را داشته باشد که هزینه‌های تعمیر و نگهداری این آثار را تامین کند.

مورد عجیب خانه عامری‌ها

کاشان تا همین چند سال پیش 700 خانه تاریخی داشت که یکی از آنها خانه تاریخی میرزا خلیل‌خان عامری است که ملقب به سهام‌السلطنه عامری بود. براساس برخی روایات، خاندان عامری از شیعیان مهاجر از منطقه جبل، بین مرزهای سوریه و لبنان بودند که در عهد ایلخانان مغول به ایران آمدند و در کاشان ساکن شدند.

خلیل‌خان عامری بعدها والی کاشان شد و چون بسیار مهماندار بود، معمار خانه‌‌اش که هنوز نام او مشخص نیست شاه‌نشین خانه‌‌اش را به گونه‌ای طراحی کرد که هنگام حضور جمع زیاد مهمانان، ارسی‌های دو سوی شاه‌نشین بالا می‌رفت و تمام شاه نشین و دو سوی آن تبدیل به فضای واحد می‌شد. می‌گویند در زلزله شدید سال 1193 هجری قمری در کاشان بسیاری از بناهای این شهر به همراه خانه عامری‌ها تخریب شد که بعدها و در عهد قاجار عمارت کنونی بر شالوده‌های بنای ویران شده برپا شد. مرمتگران این عمارت قاجاری به نشانه‌هایی از معماری دوره پیش از قاجار مربوط به معماری زندیه نیز در این خانه تاریخی دست یافته‌اند.

مرمت خانه تاریخی عامری‌های کاشان از سال 74 به این سو آغاز شد و مرمتگران، آن ویرانه‌ای را که مرکز عرضه سیمان بود و در بخشی دیگر محل تخلیه زباله، از روی تصویرهای قدیمی و شباهت‌های معماری برخی خانه‌های معاصر با عامری‌ها بازسازی و مرمت کردند. سال 78 که طرح پردیسان به تصویب هیأت دولت رسید، قرار شد تا 32 عمارت وبنای تاریخی با بهره‌گیری از ظرفیت‌های بخش خصوصی تبدیل به اقامتگاه و مجموعه فرهنگی شوند.

میثم اسماعیلی