راهکار فناورانه حفظ باروری در مبتلایان به سرطان

گرچه سرطان به‌طور مستقیم به سلول‌ها و بافت‌های تولید مثلی مردان و زنان آسیب نمی‌رساند، اما فرآیندهای درمانی مرتبط با آن مثل شیمی‌درمانی، پرتودرمانی و حتی جراحی‌ها می‌تواند احتمال ناباروی و از بین رفتن سلول‌ها و بافت‌های جنسی را افزایش دهد. اینجاست که فناوری‌هایی بر پایه کرایوبیولوژی و بیوبانک می‌تواند یکی از روش‌های‌های نوین و کاربردی برای حفظ و نگهداری طولانی مدت این سلول‌ها و بافت‌ها باشد تا بعد از طی شدن فرآیند درمان، برای باروری دوباره بتوان از آنها استفاده کرد. در این روش سلول‌های جنسی و بافت‌ها قبل از هرگونه اقدام درمانی منجمد شده، در بانک مخصوص ذخیره می‌شود و در سال‌های آینده دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دومین سمپوزیوم کرایوبیولوژی و بیوبانک پژوهشگاه رویان با همکاری پژوهشکده تولیدمثل و بانک خون بند ناف پژوهشگاه رویان، در 25 بهمن 96 برگزار شد. در این سمپوزیوم مطالب علمی روز با همکاری 15 سخنران متخصص داخلی و خارجی در این حوزه عنوان شد.

مریم هزاوه‌ای، دبیر اجرایی این سمپوزیوم، درباره اهمیت برگزاری این برنامه در سطح بین‌المللی به جام‌جم می‌گوید: هدف از برگزاری این سمپوزیوم، تبادل اطلاعات علمی بین استادان، پژوهشگران و دانشجویانی است که در حوزه کرایوبیولوژی و بیوبانک فعالیت تحقیقاتی یا درمانی انجام می‌دهند. همچنین آخرین دستاوردها و نتایج علمی این تحقیقات در این سمپوزیوم بررسی می‌شود که باعث افزایش سطح علمی دانشجویان و دسترسی به اطلاعات روز خواهد شد. مسائل پایه‌ای علم کرایوبیولوژی مثل بیوشیمی و بیوفیزیک نیز در این سمپوزیوم مورد بحث قرار گرفته است.

بیش از 300 نفر از محققان، دانشجویان و دانش‌آموزان علاقه‌مند به این حوزه در این برنامه شرکت داشتند که در پایان سمپوزیوم با توجه به رشته و مقطع تحصیلی، امتیازهای بازآموزی دریافت کردند. از طرف دیگر، برای نخستین‌بار مسابقه مقاله و عکس علمی دانشجویی و دانش‌آموزی در زمینه انجماد و بیوبانک در کنار این سمپوزیوم برگزار و به دو مقاله و دو عکس برتر در این زمینه جوایزی اهدا شد.

هزاوه‌ای درباره فعالیت‌های پژوهشگاه رویان در زمینه کرایوبیولوژی و بانک‌های زیستی می‌افزاید: پژوهشگاه رویان در حوزه‌های مختلف کرایوبیولوژی فعالیت دارد که مهم‌ترین آنها تجهیز بانک‌های سلولی دی‌ان‌ای، تخمدان، توالی ژنتیک (پرایمر)، سلول و بافت حیوانی است. در زمینه تولیدمثل مواردی همچون انجماد اسپرم، تخمک، جنین و بافت تخمدان برای فعالیت‌های تحقیقاتی و درمانی در پژوهشگاه انجام می‌شود. دانشجویان تحصیلات تکمیلی این پژوهشگاه در بخش تحقیقات روی انجماد تخمدان، سلول‌های جنسی و جنین مطالعه می‌کنند و در بخش درمان نیز متخصصان مشغول خدمات‌رسانی به افرادی هستند که درخصوص درمان ناباروری به این مرکز مراجعه می‌کنند.

بانک‌های زیستی، بال کاربردی زیست سرمایی

در این برنامه، تمرکز اصلی روی حفظ سلول‌ها و بافت‌های تولید مثلی بوده است. از مهم‌ترین سلول‌ها و بافت‌های تولیدمثلی می‌توان به اسپرم، تخمک و تخمدان اشاره کرد که با حفظ انجمادی می‌توان آنها را برای مدتی طولانی به کمک فناوری کرایوبیولوژی نگهداری کرد. کرایوبیولوژی به معنای زیست‌سرمایی و علمی است که به مطالعه حفظ و نگهداری سلول‌ها و بافت‌ها در دمای زیر صفر درجه سانتی گراد می‌پردازد. دکتر محسن شرفی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس و دبیر علمی دومین سمپوزیوم کرایوبیولوژی و بیوبانک پژوهشگاه رویان، علم کرایوبیولوژی را به صورت ساده توضیح می‌دهد و درباره دلیل همراهی بیوبانک با این نام به جام‌جم می‌گوید: بانک‌های زیستی (بیوبانک) فناوری‌های کاربردی علم کرایوبیولوژی است؛ برای مثال بانک تخمدان، اسپرم، سلول‌های زیستی و بسیاری از موارد دیگر را می‌توان به عنوان بیوبانک‌های تولیدمثلی معرفی کرد.

کرایوبیولوژی حیطه بسیار گسترده‌ای را در بر می‌گیرد و در بعضی حوزه‌ها اکنون مرحله پژوهشی پایان یافته و وارد بخش درمانی و تجاری شده است. برای مثال در بانک خون بند ناف، اجزای بند ناف که حاوی سلول‌های بنیادی خونی است، ذخیره می‌شود و در آینده بر حسب نیاز در اختیار افراد قرار می‌گیرد. در بانک تخمدان انسانی نیز علاوه بر ادامه مراحل پژوهشی پیشرفته، خدمات ارائه می‌شود و تاکنون 70 نمونه بافت تخمدان منجمد شده است.

در بانک اسپرم علاوه بر اسپرم انسان، اسپرم گونه‌های مختلف حیوانی نگهداری و منجمد می‌شود و در مواردی که نیاز باشد، استفاده می‌شود. همچنین بانک‌های کوچک سایر سلول‌های حیوانی برای حیواناتی مانند گاو، گوسفند، بز و بخصوص برای حیواناتی که در معرض انقراض قرار دارند، در زمینه ذخیره‌سازی سلول‌های مختلف وجود دارد. بنابراین مرحله پژوهش در تعدادی از بانک‌ها پایان یافته و وارد مراحل بعدی شده و در دیگر بانک‌ها در مرحله پژوهش پیشرفته به‌سر می‌بریم.

امکان باروری پس از شیمی‌درمانی

محققان این پژوهشگاه در قالب بانک‌های‌زیستی مختلف، در حال تحقیق و ارائه خدمات درمانی برای به‌وجود آوردن شرایط زندگی بهتر برای بیماران هستند. دکتر شرفی، وجود چنین بانک‌هایی را بیش از هر چیز برای افراد تحت شیمی‌درمانی مناسب می‌داند و ادامه می‌دهد: به طور معمول افرادی که نیاز به انجماد اسپرم، تخمک یا بافت تخمدان پیدا می‌کنند، افراد مبتلا به سرطان هستند که پیش از شروع شیمی‌درمانی، باید سلول یا بافت خود را فریز کنند و بعد از بهبود این بافت را مورد استفاده قرار دهند.

این محقق تصریح می‌کند: ایران در این زمینه در رده کشورهای پیشرفته منطقه، هم در حوزه پژوهش و هم ارائه خدمات است. در سطح جهانی نیز ایران در حوزه پژوهش از کشورهای پیشرفته محسوب می‌شود و در حوزه خدمات نیز شرایط و زیرساخت‌ها در حال بهبود و توسعه است و جای پیشرفت دارد. این در حالی است که در دنیا انجماد بافت تخمدان امروز به مرحله‌ای رسیده که تولدهای پس از پیوند تخمدان نیز مشاهده شده است.

تبادل تجربه با استادان برجسته کرایوبیولوژی جهان

در این سمپوزیوم یکروزه، به دنبال ارتقای سطح دانش و پژوهش و تبادل تجربیات در حوزه کرایوبیولوژی و بیو بانک، پروفسور جیسون آکر
(Jason Acker)، رئیس انجمن جهانی کرایوبیولوژی، عضو ارشد بانک بند ناف کانادا و از استادان دانشگاه آلبرتای کانادا نیز دعوت شده بود. او در این برنامه درباره تازه‌ترین یافته‌های این حوزه و مطالعات خود در زمینه کرایوبیولوژی چند سخنرانی ارائه کرد.

پروفسور آکر در بخشی از صحبت‌های خود درباره عوامل موثر در کرایوبیولوژی گفت: فاکتورهایی که من در مطالعات خود در نظر گرفتم درخصوص نحوه انتخاب اهداکننده‌ها، ویژگی محصولات و نتیجه کار روی دریافت‌کننده است. فاکتورهای مربوط به فرد اهداکننده نقش کلیدی در انجام فرآیند موفق کرایوبیولوژی روی سلول‌ها، بافت‌ها و ارگان‌های مختلف دارد. یکی دیگر از فاکتورهای مهم در مورد محصولی که قرار است در بانک‌های مخصوص نگهداری شود. هرچه زمان نگهداری محصولات بیشتر شود، روی کیفیت آن هنگام استفاده تاثیر خواهد گذاشت.

آکر در بخش دیگری از صحبت‌های خود از روش‌های ایمن محافظت از سلول‌ها هنگام انجماد و نحوه کنترل دمای یخچال‌ها صحبت کرد. نکته مهم در استفاده از این فناوری، ایجاد کمترین آسیب ممکن به بافت و سلول‌هاست.

بانک‌های زیستی پژوهشگاه رویان

بانک تخمدان رویان، امکان خدمات‌رسانی به افرادی را دارد که دچار سرطان هستند و پیش از شیمیدرمانی برای منجمد کردن اسپرم یا بافت تخمدان به این بانک مراجعه می‌کنند. این افراد بعد از اتمام درمان می‌توانند دوباره با استفاده از اسپرم‌های منجمدشده یا با پیوند دوباره بافت تخمدان می‌توانند امکان باروری داشته باشند. در زمینه انجماد جنین، تخمک و اسپرم هم خدمات تحقیقات و درمان در این پژوهشگاه برقرار است. در مورد همه این بانک‌ها امکان اهدای بافت و سلول نیز وجود دارد و فقط در مورد بانک انجماد اسپرم، این بانک به‌صورت اختصاصی برای خود فرد در نظر گرفته شده است. بخشی از این پژوهشگاه که به مطالعه سلول‌های بنیادی می‌پردازد نیز فریز سلول‌ها به‌منظور سلول‌درمانی و درمان بیماری‌هایی مثل بیماری پوستی ویتیلیگو (اختلال تولید رنگدانه‌های پوستی) است. همچنین ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی بند ناف اهمیت ویژه ای در درمان بیماری‌های خونی دارد و بند ناف جفت نوزاد می‌تواند در سال‌های آینده برای درمان بعضی بیماری‌های خود فرد یا افراد خانواده که از نظر مشخصات ژنتیک تشابه داشته باشند، استفاده شود.