همه آنچه که باید درباره «سی‌تی‌بی‌تی» بدانید

انتشار این خبر از سوی المانیتور و اظهارنظر کارشناسان آمریکایی که این اقدام را ایجاد «کانالی مستقل و زنده برای نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران» توصیف کرده بودند، موجب نگرانی ناظران و رسانه‌های ایرانی شد.

در واکنش به این نگرانی‌ها بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه کشورمان گزارش المانیتور را «مخدوش» توصیف کرد و گفت: جمهوری اسلامی ایران معاهده CTBT را امضا کرده، ولی آن را تصویب نکرده است. از این رو این معاهده هیچ سایت یا تجهیزات نظارتی فعال در ایران ندارد و هیچ اطلاعاتی نیز از ایران به دبیرخانه این معاهده ارسال نمی‌شود و دبیرخانه معاهده نیز هیچ‌گونه نظارتی در ایران ندارد.

کدام ایستگاه، کدام اطلاعات؟

برای بررسی دقیق‌تر موضوع با «الیزابت واختر»، رئیس اداره اطلاعات عمومی سازمان معاهده منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBT) تماس گرفتیم و از او پرسیدیم که آیا این سازمان ایستگاه فعالی در ایران دارد یا خیر. واختر در پاسخ به جام‌جم گفت: «CTBT سه ایستگاه در ایران نصب کرده است که یکی از آنها تائیدیه ما را نیز دریافت کرده و تمامی الزامات CTBT را تامین کرده است.

وی افزود: CTBT از سال 1996 برای تشکیل «سامانه بین‌المللی رصد» خود، پیش‌بینی نصب پنج ایستگاه در ایران را کرده که تاکنون تنها سه ایستگاه نصب شده و طرح دیگر ایستگاه‌ها به مرحله اجرا نرسیده است. با این حال ایران به عنوان یکی از اولین امضاکنندگان CTBT به طور منظم در جلسات کاری این معاهده و همچنین همایش‌ها و کارگاه‌های علمی و فنی ما شرکت کرده است.» با بررسی سایت رسمی CTBT متوجه شدیم که ایستگاه نصب شده و دارای تائیدیه مورد اشاره ایستگاه «لرزه سنجی اصلی» که در تهران برپا شده است و 2 ایستگاه نصب شده دیگر نیز ایستگاه‌های «لرزه‌سنجی کمکی» در کرمان و شوشتر است. داده‌های این سایت همچنین نشان می‌دهد که طرح نصب ایستگاه‌های «فروصوت»، «رادیونوکلئید» و «سامانه کشف گاز» در تهران نیز در دست آماده‌سازی است.

توضیحات سخنگوی وزارت خارجه

پاسخ‌های CTBT را با بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه کشورمان در میان گذاشتیم. قاسمی با تاکید دوباره بر «عدم وجود ایستگاه‌های فعال CTBT» در ایران توضیح می‌دهد: «هیچ‌یک از سه ایستگاه مورد اشاره CTBT که از حدود دو دهه قبل در ایران مستقر هستند فعال نبوده است.»

اشاره سخنگوی وزارت خارجه کشورمان به ایستگاه‌هایی است که در زمان دولت اصلاحات در ایران نصب و عملیاتی شدند، اما با علنی شدن این مساله و اعتراض‌ها و نگرانی‌هایی که از امکان سوءاستفاده از داده‌های گردآوری شده در این ایستگاه‌ها و خطر آن برای برنامه‌های تسلیحاتی و موشکی ایران وجود داشت، دولت وقت مجبور به توقف روند ارسال اطلاعات از این ایستگاه‌ها به مراکز CTBT‌ شد.

بهرام قاسمی در ادامه این گفت‌وگو افزود: «این ایستگاه‌ها همچنان هیچ گونه داده و اطلاعاتی را به خارج از کشور ارسال نمی‌کنند. هر آنچه در این مورد گفته شده را باز تکذیب و تاکید می‌کنم بر هر آنچه قبلا گفته شد.»

او همچنین با نادرست توصیف کردن گزارش اخیر پایگاه آمریکایی المانیتور اطمینان خاطر داد که «موضع ایران در خصوص عدم فعالیت ایستگاه‌های CTBT در کشورمان تغییری نکرده و هیچ تصمیم جدیدی در این مورد گرفته نشده است».

کاربردهای ایستگاه‌های CTBT

اما هریک از این ایستگاه‌های سی‌تی‌بی‌تی چه کاربردی دارند؟

ایستگاه‌های لرزه‌سنجی: ایستگاه لرزه‌سنجی اصلی به کمک ایستگاه‌های لرزه‌سنجی کمکی تمامی لرزه‌های ناشی از آزمایش‌های تسلیحاتی را کشف و ثبت می‌کنند و اطلاعات به‌دست آمده از آن را به شبکه مرکزی سی‌تی‌بی‌تی می‌فرستند. شبکه‌ای که همه اعضا، از جمله اسرائیل به داده‌های آن دسترسی دارند.

ایستگاه رادیونوکلئید: این ایستگاه‌ها قادر به کشف ذرات جامد و گازهای رادیواکتیو و سنجش میزان فراوانی آنها هستند.

ایستگاه گاز: این ایستگاه به عنوان مکمل ایستگاه رادیونوکلئید، به کشف گازهای متصاعد شده از انفجارهای زیرزمینی می‌پردازد. اگر آزمایش‌ها و انفجارهای تسلیحاتی در تاسیسات زیرزمینی صورت گیرد و سایر ایستگاه‌ها قادر به شناسایی و تعیین دقیق نوع آنها نباشند، ایستگاه گاز با کشف گازهای متصاعد شده به جو می‌تواند اطلاعات لازم را تامین کند.

ایستگاه مادون صوت: تجهیزات این ایستگاه تغییرات بسیار کوچک در فشار هوا را کشف می‌کنند و به صورت آنلاین به مرکز داده سی‌تی‌بی‌تی در وین می‌فرستند تا مورد تحلیل قرار گیرد.

اعتراض ظریف به نقش‌آفرینی اسرائیل در CTBT

CTBT یکی از جنجالی‌ترین مباحث سیاسی ـ امنیتی در سطح جهان بوده است. علت آن نیز به ماهیت و آثار اجرای این معاهده بازمی‌گردد که کامل‌ترین، پیچیده‌ترین و مدرن‌ترین، حساس‌ترین سیستم سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بازرسی، پایش، کنترل و نظارت در حوزه کنترل تسلیحات و تکنولوژی را ارائه می‌کند.

هرچند ایران عملا بعد از برجام، نظام کنترل و بازرسی وابسته به «پروتکل اضافی» را اجرا کرده اما نظام کنترل و بازرسی CTBT از ویژگی‌ها و مشخصات و ملاحظات فوق‌العاده متفاوتی برخوردار است که در خصوص آن ارسال اطلاعات جمع‌آوری شده در این ایستگاه‌ها به مراکز منطقه‌ای و بین‌المللی CTBT است.

به خصوص آنکه بدانیم یکی از مراکز منطقه‌ای CTBT در رژیم صهیونیستی مستقر است و این امکان وجود دارد که اطلاعات کسب شده در ایران برای تحلیل ابتدا به مرکز تحقیقات هسته‌ای «سورک» در اسرائیل منتقل شود و بعد از تحلیل داده‌ها به مرکز جهانی کنترل داده‌ها در وین منتقل شود.

این همان نگرانی است که محمد جواد ظریف، معاون وقت وزیر خارجه ایران، سال 1381 به آن اشاره کرد و طی سخنرانی خود در سازمان ملل با اشاره به عدم پیوستن رژیم صهیونیستی به معاهده NPT با وجود دارا بودن تسلیحات هسته‌ای، اقدام سیاسی برخی کشورها در اصرار به قرار گرفتن رژیم صهیونیستی در گروه خاورمیانه و آسیای جنوبی CTBT را تقبیح کرد و همین مساله را موجب عدم مشارکت جدی شماری از کشورهای مهم در CTBT دانست.

رابطه CTBT و برنامه موشکی ایران

از سوی دیگر حتی اگر تهدیدات اطلاعاتی ایستگاه‌های CTBT را هم نادیده بگیریم، باید از محدودیت‌های آن برای پیشرفت کشور نگران باشیم.

CTBT یکی از مداخله‌جویانه‌ترین ساز و کارهای کنترلی در حوزه تسلیحات و فناوری‌های مرتبط به آن را تحمیل می‌کند و این مسئله حتی بر روند تحقیقات و توسعه توان دفاعی و فناوری تسلیحاتی کشورها نیز تاثیر می‌گذارد. همین مسئله نیز اعتراض بسیاری از کشورها را در پی داشته است.

هند که تاکنون حاضر به امضای CTBT نشده اعلام کرده که این پیمان صرفا برای رسمی کردن تبعیض هسته‌ای و اجازه دادن به پنج قدرت بزرگ برای نگهداری و ابقای تسلیحات مدرنشان و جلوگیری از توسعه یک توانایی هسته‌ای مناسب بازدارنده توسط دیگر کشورهاست.

در هر حال، با توجه به عدم پایبندی کامل طرف‌های غربی به تعهداتشان تحت توافق هسته‌ای و آغاز روند تازه‌ای از فشارهای مداخله‌جویانه آنها برای تضعیف برنامه دفاعی موشکی جمهوری اسلامی، به نظر می‌رسد خبرسازی‌هایی همچون گزارش منتشر شده از سوی المانیتور بخشی از تلاش‌های غرب برای فشار به ایران به منظور تصویب و اجرایی کردن پیمان CTBT باشد تا از این طریق ضمن تکمیل خلاءهای اطلاعاتی خود در خصوص برنامه‌های دفاعی جمهوری اسلامی، ابزارهای بیشتری را برای فشار به ایران در دست داشته باشند.

در این شرایط، انتظار می‌رود مقام‌های سیاسی، امنیتی و همچنین مجلس شورای اسلامی از تمامی توان خود برای خنثی کردن طرح‌های مداخله‌جویانه غرب استفاده کرده و بکوشند آنها را به خاطر عدم عمل به تعهداتشان در برجام، وادار به پاسخگویی کنند.

در این شرایط، تاکید بهرام قاسمی مبنی بر اینکه موضع جمهوری اسلامی نسبت به عدم فعالیت ایستگاه‌های CTBT تاکنون تغییری نکرده، خبری امیدوارکننده محسوب می‌شود.