سیر تاریخی تکمیل بارگاه ملکوتی پیشوای هشتم شیعیان (+عکس)

به گزارش جام جم آنلاین ، سالیانه میلیون ها زائر از سراسر ایران و خارج از مرزهای ایران راهی «مشهد الرضا» می شوند تا به زیارت هشتمین پیشوای شیعیان بروند. مراجعه میلیونی زائران در مناسبت هایی همانند ولادت و شهادت آن امام بزرگوار افزایش پیدا می کند و بارگاه آن امام معصوم پذیرای سیل کثیری از شیعیان می شود.

حرم امام رضا علیه السلام در طول سال ها با توجه به مراجعه میلیونی زائران در طول سال به مرور زمان با تغییراتی روبرو شد و مساحت آن افزایش یافته است.

مشهد پیش از قدوم مبارک امام رضا علیه السلام روستای کوچکی بود. دفن هارون الرشید در این روستا باعث شد تا نام آن به بقعه هارونیه تغییر پیدا کند. پس از دفن هارون آرامگاهی به سبک معماری خراسانی در اطراف قبر ساخته می شود.

محمدرضا محرم زادگان مورخ و پژوهشگر در گفت و گو با جام جم آنلاین سیر تکمیل بارگاه ملکوتی امام رضا علیه السلام ، سیر تاریخی آن و ماوقع تاریخی صحبت می کند. آنچه در ادامه می خوانید چکیده اطلاعات او در اینباره است:

*نشانه های تاریخی حاکی از این است که امام هشتم شیعیان در هنگام سفر به مرو محل دفن خود را به همراهانش نشان داد. از اینکه آن امام بزرگوار به شهادت رسیدند پیکر مبارکشان در توس به خاک سپرده شد و از آن زمان نام آنجا به «مشهدالرضا» تغییر کرد. مشهد در لغت یعنی محل شهادت . قبر هارون الرشید در پایین مزار امام هشتم قرار داشت که توسط سربداران محو شد.

*بارگاه ملکوتی امام هشتم شیعیان در طول تاریخ بارها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت، به فراخور زمان و با توجه به امکانات زمانه به مرور ویژگی های متعددی به آن اضافه شد. در دوران سامانیان ، دیالمه و غزنویان این بارگاه ملکوتی مورد تعمیر قرار گرفت. از همین دوران بود که زیباسازی نیز به مجموعه بارگاه ملکوتی اضافه شد. شواهدی وجود دارد که نخستین آینه کاری در آن زمان انجام شد. در دوران سلطان سنجر سلجوقی نخستین گنبد نیز نصب شد. او بین سال های ۱۰۹۷ تا ۱۱۱۸سلطنت کرد. نخستین گنبدی که برای حرم پیشوای هشتم در نظر گرفته شد کاشی کاری و آیینه کاری بود، در واقع ترکیبی از هر دو . این گنبد هنوز هم هست. پس از او نیز سلطان محمد خوارزمشاه مجددا حرم را با کاشی تزئین کرد و دو محراب دیگر در زمان او اضافه شد. مناره گنبد در دوره غزنویان و به دستور ابن معتز حاکم شیراز بنا شد.

*بارگاه ملکوتی امام هشتم شیعیان هرگز مورد تخریب قوم مغول قرار نگرفت. البته قسمت هایی از آن آسیب دید اما در حمله قوم مغول تخریب نشد. آسیب هایی هم که دید در سال های بعد مورد ترمیم قرار گرفت.

*از آنچه که از اسناد و شواهد تاریخی برمی آید در دوران تیموریان حرم امام رضا علیه السلام با تعمیرات، بازسازی و زیباسازی های اساسی روبرو شد. در همین دوران بود که مسجد گوهرشاد به این بارگاه ملکوتی اضافه شد، جایی که سال ها بعد حوادث تاریخی در آن رقم خورد. این مسجد تاریخی مزین به کتیبه های تاریخی متعددی است. تزئین نفیس این مسجد آن را بسیار متمایز کرد. آینه کاری های دقیق به همراه کاشی های بسیار زیبا و البته طاق های بلند و خوش نقش جز ویژگی های مسجد گوهرشاد بود. فردی به نام قوام الدین شیرازی معمار این مسجد است. او از معماران مشهور زمان تیموری بود.

*در همان دوران تیموری در اطراف حرم امام رضا علیه السلام مدارسی به نام های پریزاد، دودر و بالاسر به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادرشاه افشار نیز صحن طلاکاری و نقاشی های دیوارهای حرم آغاز شد.

*در سال های بعد شاه تهماسب ، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی باز هم بر مرمت، تعمیرها و زیباسازی حرم امام رضا اهتمام ورزیدند. در زمان شاه تهماسب منار حرم طلاکاری شد. خشت های روی گنبد نیز با طلاکاری تغییر کرد. ایوان امیرعلیشیر و گلدسته کنار گنبد هم به دستور شاه تهماسب طلاکاری شدند. معمار مشهور دیگری نیز در زمان شاه عباس روکشی از مس و طلا برای گنبد ساخت. کتیبه های گنبد نیز به دست علیرضا عباسی خوشنویس آن زمان نوشته شد. رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردی‌خان نیز احداث شد.

*سومین ضریح در حکومت فتحعلی شاه ساخته شد. به مرور به میزان طلاکاری ها و کاشی کاری ها و سایر تزئینات اضافه شد.

*در طول تاریخ ضریح های متعددی بر روی مقبره پیشوای هشتم نصب شده است. نخستین ضریح که از جنس چوب و طلا بود در زمان شاه تهماسب صفوی و در سال 957 هجری قمری نصب شد که بر روی کتیبه‌های آن سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده بود. دومین ضریح از جنس فولاد مرصع بود که در سال 1160 به دستور شاهرخ میرزا نوه نادر شاه افشار ساخته و نصب شد. این ضریح تا به امروز در حرم نگه‌داری می‌شود.

سومین ضریح در سال 1238 هجری قمری و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار از جنس فولاد ساخته و بر روی ضریح دوم نصب شد. چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره در سال 1338 شمسی به جای آن نصب شد. پنجمین ضریح پس از یک برگزاری یک مسابقه هنری بین هنرمندان ایرانی انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچیان، هنرمند و مینیاتوریست ایرانی بود. در این ضریح علاوه بر توجه به مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، نمادهایی از معماری دوره‌های پیشین را نیز دیده می‌شود. ساخت این ضریح از سال 1372 تا 1379 طول کشید و آن را از فولاد و چوب گردو ساختند. گنبد نیز روایتی تاریخی دارد. نخستین گنبد در قرن ششم هجری ساخته شد. اشاره کردیم که این گنبد را سلطان سنجر سلجوقی نصب کرد. مناره های حرم نیز سیری تاریخی داشته اند. در کل 12 مناره در بناهای حوزه حرم امام رضا وجود دارد. حرم امام رضا علیه السلام چندین ایوان هم دارد. ایوان جنوبی به «ایوان طلا» معروف است. ایوان عباسی هم دومین ایوان محسوب می شود. ایوان شرقی هم ایوان تاریخی دیگر حرم است..

*از بناهای معروف حرم، سقاخانه‌ای است که هم‌اکنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار و بین سال‌های 1144 تا 1145 از سنگ مرمر ساختند. استاد اسماعیل طلاکار سقفی گنبدی شکل بر روی آن ساخت و پوششی هشت‌ضلعی روی آن قرار داد و سپس آن را طلاکاری کرد. این بنا در سال 1347 بازسازی شد.