کارکرد رسانه به مثابه ی سلاح در جنگ نابرابر رسانه‌ای

استفاده از ظرفیت‌ها و توانایی‌های متصور برای رسانه در مواقع منازعات سیاسی و نظامی، از اولین و مهم‌ترین کارکردهایی است که برای این ابزار در نظر گرفته می‌شود. این اشتراک کارکردی در قالب نقش‌آفرینی در جنگ‌ها، تلقی «سلاح» از رسانه را به تعبیری نه‌چندان غریب بدل می‌کند.

جنگ‌های جهانی اول و دوم به‌عنوان دو برهه‌ی حساس در تاریخ معاصر نظام بین‌الملل یکی از بارزترین نمودهای کاربرد رسانه‌ها در منازعات نظامی قلمداد می‌شوند و ادبیات نظری رسانه به مثابه «سلاح» را شکل داده‌اند. بنا بر ساختارهای شکل‌گرفته برای آرایش‌های نظامی ارتش‌ها، رسانه‌ها رکنی اساسی در یگان‌های ویژه هر دو جبهه‌ی متفقین و متحدین محسوب می‌شد. به‌نحوی‌که یکی از برنامه‌های پیش از حمله به کشورهای متخاصم، تأسیس رادیوی بیگانه به زبان کشور موردِ حمله برای اجرای تبلیغات سوء و مخرب بود. به‌عنوان‌مثال، این طرح توسط ارتش آلمان و در زمان هیتلر در جنگ جهانی دوم پیش از حمله به لهستان در زمان تصدی گوبلز در وزارت تبلیغات ارتش نازی مورد استفاده قرار گرفت. بررسی شواهد تاریخی دراین‌باره گواه این موضوع است که آنچه در کسب نتیجه پیروزی بر نیروهای بیگانه بیشتر مؤثر بود، میزان توانایی هر کشور در بهره بردن از بُرد رسانه‌های تبلیغاتی خود است. در همان مقطع تاریخی که ایران نیز ناخواسته به ورطه‌ی جنگ میان کشورهای متحد و متفق کشانده شد، تنها رسانه‌ی موجود در جامعه ایران مطبوعات کاغذی بود؛ حال‌آنکه در سطح بین‌المللیِ رسانه‌ای بیشترین تأثیرگذاری به رادیو تعلق داشت. هرکدام از کشورهای آلمان و انگلستان برای پیگیری منافع و مطامع خودخواهانه خود، زمینه دریافت امواج رادیویی آلمان و بی‌بی‌سی را به زبان فارسی فراهم کردند که درنهایت نیز نظام رسانه‌ای انگلستان با حذف رادیو آلمان، تسلط رسانه‌ای کامل در ایران را در آستانه‌ی دهه‌ی 1320 شمسی به دست گرفت. این نقش‌آفرینی جنگی رسانه‌ها، در دوران جنگ سرد نیز میان دو بلوک غرب و شرق - یعنی اتحاد جماهیر شوروی و ایالات‌متحده‌ی آمریکا - نیز دنبال شد. به‌واقع جنگ سرد صرفاً به منازعه‌ای رسانه‌ای میان این قدرت‌ها از طریق نمایش سلاح‌های جدید بود که البته در واقعیت، کاربرد نظامی این سلاح‌ها در دستور کار هیچ‌کدام از این دو کشور قرار نداشت. امتداد این اثرگذاری حتی به زمان فروپاشی شوروی نیز سرایت کرده است تا آنجا بنا بر برخی تحلیل‌ها از علل اصلی فروپاشی نظام کمونیستی شوروی درکنار اصلاحات نسنجیده گورباچف در قالب پروستوریکا، از موفقیت رسانه‌ای آمریکا در اثر گذاشتن بر سبک زندگی مردم شوروی از طریق رسانه‌ها یاد می‌کنند. با ذکر این مثال‌ها به‌واقع بر این امر صحه گذاشته می‌شود که کارکرد نظامی رسانه‌ها موضوع کم‌سابقه‌ای محسوب نمی‌شود.
رسانه‌ها با توانایی بالای خود در اثرگذاری بر مخاطب دارای وجوه متفاوت و گاه متناقضی هستند. این اثرات مثبت و منفی در مواجه با کشورهای غیرهمسو با نظام جهانی، وجه ای به‌شدت مخرب و مضر از سوی رسانه‌های جریان اصلی یعنی قدرت‌های امپریالیستی و سرمایه‌داری نئولیبرال علیه کشوری مانند ایران را به خود می‌گیرد.
در پایان باید تأکید کرد که در زمینه دفع حملات رسانه‌ای علیه کشور، یکی از اقدامات ممکن و ضروری کشف روایت‌های رسانه‌ای رقیب است. اصولاً در گفتمان هر نظام رسانه‌ای، مجموعه‌ای از روایت‌ها وجود دارد که هر رسانه از طریق حرکت بر اساس چارچوب این روایت‌ها عمل می‌کند. این روایت‌ها، نقشه ی راه چگونگی رسیدن به هر هدفی را در تعیین جریان‌ها و اولویت‌های رسانه‌ای مشخص می کند. ازاین‌جهت، بهترین راهکار برای رسانه‌های داخلی، کشف منطق روایی این رسانه‌ها و ارائه روایت‌های متناظر داخلی در پاسخ به تبلیغات منفی رسانه‌های بیگانه محسوب می‌شود. در کنار این موضوع، توجه و اهتمام به نقش رسانه‌های اجتماعی و ظرفیت‌های موجود در آن‌ها را نباید از نظر دور داشت. هرچند بنا بر برخی باورها ظهور شهروند – خبرنگارهای فعال در رسانه‌های اجتماعی، به‌نوعی خبر از ظهور رقبایی جدید برای رسانه‌های جریان اصلی محسوب می‌شوند. اما نباید از نظر دور داشت که حتی در عصر پیشرفت‌های تکنولوژیک اخیر، هنوز اولویت‌ها و روایت‌های اصلی در جهانِ ارتباطات را Big Media (ابَررسانه‌ها) تعیین می‌کند. به این معنی که جریان‌های متفاوت از روایت اصلی رسانه‌ای، به‌ندرت شانس تأثیرگذاری وسیع در رسانه‌های اجتماعی را بدون برخورداری از حمایت ابَررسانه‌ها پیدا می‌کنند. هرچند به نحو متناظری، رسانه‌های اصلی در داخل ایران با حضور فعال‌تر در رسانه‌های اجتماعی، می‌توانند زمینه را برای بهبود اثربخشی در جذب مخاطب و بالا بردن موفقیت خود در فرآیند انتقال پیام فراهم ‌کنند.

دکتر مجید سلیمانی ساسانی (معلم و پژوهشگر مطالعات فرهنگ و رسانه)