فناوری هسته‌ای از وابستگی تا افتخار

جام‌جم آنلاین: در سال‌های بعد جهان بیشتر با فواید و مضرات انرژی اتمی آشنا می‌شد و دانشمند ایرانی هم فرصتی پیدا کرده بودند تا در این زمینه حضور بیشتری پیدا کنند؛ سال 1335، نزدیک یک دهه بعد از فاجعه اتمی هیروشیما و ناکازاکی در میانه جنگ هسته‌ای آمریکا و شوروی، موضوع انرژی هسته‌ای برای مصارف صلح‌جویانه در دانشگاه تهران مطرح شد. آن روزها، آمریکا که هراس زیادی از دستیابی دیگر رقبا به سلاح اتمی به‌عنوان جنگ‌افزاری وحشتناک داشت، تصمیم گرفته بود با ایجاد نهادی به نام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و با وعده کمک به توسعه فناوری هسته‌ای در کشورهای عضو از افزایش رقابت برای ساخت سلاح هسته‌ای در دنیا جلوگیری کند و این وسط شاه به‌عنوان متعهد ایالات‌متحده در منطقه غرب آسیا یکی از اولین کشورهای بود که در سال 1337 به عضویت این سازمان بین‌المللی درآمد.

رآکتور تحقیقاتی تهران

در ادامه سال 1344 با امضای قرارداد تعهد ایران به آژانس، شاه پیرو شعار "اتم برای صلح" آیزنهاور، علی امینی سفیر وقت ایران در آمریکا را مأمور کرد طی قراردادی با معاون وزیر امور خارجه آمریکا قول ایجاد یک راکتور اتمی را از آمریکایی‌ها بگیرد. وعده ساخت این رآکتور کوچک به نماد قدرت شاه تبدیل‌شده بود و بر اساس همین توافق مرکز اتمی دانشگاه تهران، راه‌اندازی این رآکتور را در دستور کار خود قرارداد.

سال 1346 رآکتور تحقیقاتی 5 مگاواتی آب سبک که از اورانیوم غنی‌شده با خلوص 93 درصد استفاده می‌کرد توسط شرکت آمریکایی (AMF) در دانشگاه تهران راه‌اندازی شد، در عوض ایران هم سال بعد به پیمان عدم تکثیر سلاح‌های هسته‌ای (N.P.T) پیوست.

ایجاد سازمان انرژی اتمی

رؤیای دستیابی به انرژی اتمی و تبدیل‌شدن به قدرت بلامنازع منطقه شاه نیاز به ایجاد شرایط ویژه‌‌ای داشت که یک دفتر در دانشگاه تهران قادر به انجام آن نبود، به همین دلیل لایحه تأسیس سازمان انرژی اتمی را در تیر ۵۳ به مجلس فرستاد و خود او پیش از تصویب، به همراه اکبر اعتماد اولین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران به فرانسه رفت تا با ژیسکاردستن رئیس‌جمهور وقت فرانسه بزرگ‌ترین توافقنامه اتمی ایران را منعقد کند. به‌موجب این توافقنامه قرار بود با مشارکت مالی ایران در طرح‌های فناوری سوخت اتمی فرانسه، پنج رآکتور هسته‌ای در اختیار ایران قرار بگیرد.

قرارداد نیروگاه اتمی بوشهر

سال 1353 دانشگاه استنفورد طی یک مطالعه 20 جلدی به سفارش ایران، پیشرفت صنعتی و اقتصادی کشور را متکی به تولید 20 هزار مگاوات برق تا سال 1995 دانست و راه اساسی تولید این مقدار برق را از طریق تأسیس نیروگاه‌های هسته‌ای در ایران قلمداد کرد؛ بر اساس همین راهکار ایران در آذرماه همان سال قرارداد احداث دو رآکتور آب سبک 1300 مگاواتی، برای نصب در بوشهر را با شرکت آلمانی زیمنس به امضاء رساند.

ایران که در سال 1353 به آژانس مجوز بازرسی از تأسیسات هسته‌ای ایران را داده بود، همان سال قرارداد چرخه سوخت هسته‌ای ده‌ساله قابل تمدید را با آمریکا، سال 1355 با آلمان‌ غربی و سال 1356 با فرانسه منعقد کرد و البته از سوی دیگر با هند هم وارد مذاکره شد.

سرمایه‌گذاری در یورودیف فرانسه

سال 1354، ایران 10 درصد از سهام مجتمع غنی‌سازی اورانیوم یورودیف (Eurodif) را که قرار بود در منطقه تریکاستن فرانسه احداث شود، درمجموع به مبلغ 2 میلیارد دلار خریداری کرد و قرار بود بر اساس این قرارداد کشور به فن‌آوری غنی‌سازی آن دسترسی یابد، همچنین موافقت شد ایران مقدار مشخصی از اورانیوم غنی‌شده از این کارخانه را هم دریافت کند.

در سال 1355، بر اساس قراردادی مشترک، انگلیس و فرانسه مشترکاً تحقیقات برای احداث تأسیسات هسته‌ای اصفهان در خصوص چرخه سوخت هسته‌ای را آغاز کردند.

خروج آلمانی‌ها از بوشهر

سال 1357، رآکتور شماره یک بوشهر 85 درصد و رآکتور شماره دو هم 65 درصد پیشرفت فیزیکی داشت و قرار بود تا سال 1364 به بهره‌برداری کامل برسد اما با نزدیک شدن پیروزی انقلاب اسلامی، آلمانی‌ها با خرابکاری در تأسیسات، نیروگاه را به شکل غیرقابل استفاده‌ای برای ایرانی‌ها رها کردند و از کشور خارج شدند.

لغو یک‌جانبه قرادادهای هسته‌ای توسط غرب

هم‌زمان با پیروزی انقلاب و لغو یک‌جانبه تمامی قراردادهای هسته‌ای بین ایران و غرب، کشور مانده بود و برخی از تجهیزات اتمی که عملاً دانش زیادی برای استفاده از آن‌ها نداشت، از سوی دیگر با جوسازی علیه برنامه هسته‌ای کشور از طریق عوامل خارجی و برخی عناصر داخلی عملاً تا ابتدای سال 1361 اقدام خاصی برای برنامه‌ریزی مجدد و یا پیگیری برنامه‌های در دست انجام فناوری هسته‌ای در کشور انجام نمی‌شد تا اینکه در آخرین جلسه هیأت وزیران در اسفندماه سال 1360 سازمان که در این دوره به یکی از معاونت‌های وزارت نیرو تبدیل‌شده بود دوباره مستقل شد و دوره جدیدی از فعالیت خود را آغاز کرد اما در این دوره هم هرچند به دلیل آغاز جنگ نیاز به برق در کشور بیشتر احساس می‌شد هیچ طرفی حاضر به تکمیل نیروگاه بوشهر نبود.

سال ۱۳۷۱ قرارداد ساخت کارخانه UCF اصفهان برای تولید کیک زرد با یک شرکت چینی منعقد شد اما درنهایت در شرایطی که طی ۵ سال فقط ۱۰ درصد کار را انجام دادند یک‌جانبه قرارداد را فسخ کردند، در ادامه سال ۱۳۷۷ مقدمات انجام کار توسط ایران فراهم شد و سال ۱۳۷۹ رسماً این تأسیسات شروع به کار کند.

تغییر غنای راکتور تهران

سال 1372 با اتمام سوخت راکتور تهران که مصارف داروئی و تحقیقاتی برای کشور داشت ایران از آمریکایی‌ها درخواست فروش سوخت جدید کرد که با مخالفت ایالات‌متحده روبرو شد و همین مسئله موجب شد تا به پیشنهاد آژانس با کاهش غنای سوخت راکتور تهران به 20 درصد، ۱۱۵ کیلوگرم از این سوخت را از آرژانتین خریداری کند.

ورود روس‌ها به نیروگاه بوشهر

از سوی دیگر سال ۱۳۷۴ قراردادی میان ایران و روسیه برای تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر به امضاء رسید که عملاً 16 سال بعد یعنی شهریور سال ۱۳۹۰ با در مدار قرار گرفتن برق هسته‌ای به نتیجه برسد.

اولین قدم‌های خودکفایی

در سال‌هایی که چینی‌ها و روس‌ها در حال معطل کردن ایران بودند، دانشمندان کشور آرام‌آرام برنامه هسته‌ای کشور را پیش می‌بردند و همین سال‌ها تأسیسات و دانش بسیاری به دست آمد، بر همین اساس از حدود سال‌ 1376 ایران به اولین مهارت‌های پایدار کردن سانتریفیوژ دست‌یافت و سال 78 توانست به توانایی راه‌اندازی زنجیره سانتریفیوژ دست پیدا کند که همین مسئله موجب شد تا سال 79 به فکر ایجاد اولین مرکز نصب سانتریفیوژهای خود در نطنز بیافتد و اولین مراحل نصب سانتریفیوژها هم در سال 81 آغاز شود.

شدت گرفتن کارشکنی غربی‌ها

در این سال‌ها و همزمان با حمله آمریکا به افغانستان کارشکنی برخی از عوامل نفوذی در کنار تبلیغات گروهک تروریستی منافقین بهانه لازم را به ایالات‌متحده که به دنبال افزایش فشار به ایران داد تا با تبلیغات گسترده موضوع فعالیت‌های اتمی ایران را با ادعای تلاش کشور برای دستیابی به سلاح هسته‌ای تبدیل به یکی از موضوعات داغ روز کند، در این زمان دولت وقت با اروپایی‌ها به توافقی گام‌به‌گام برای حل تمام مسائل فی‌مابین رسیده بود که قرار پرونده هسته‌ای اولین مورد آن باشد، پرونده‌ای که تا رسیدن به برجام 12 سال کش‌وقوس‌های فراوانی را از سر گذراند.

تعلیق داوطلبانه به امید حل مساله

29 مهرماه سال 1382 در مذاکرات سعدآباد ایران و سه کشور اروپایی انگلستان، فرانسه و آلمان توافق کردند که بر اساس آن ایران پروتکل الحاقی معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی را اجرا کند تا بازرسان آژانس انرژی اتمی بتوانند بازدید گسترده‌ای از تأسیسات اتمی انجام دهند؛ همچنین ایران قبول کرد به‌صورت داوطلبانه گازدهی به سانتریفیوژهای مرکز غنی‌سازی‌ نطنز را باهدف اعتماد‌سازی‌ معلق کند، در عوض آلمان متعهد شد مانع ارسال پرونده ایران به شورای امنیت شود و انگلستان و فرانسه هم متعهد شدند تا از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری و در صورت ارسال آن را وتو کنند.
روحانی دبیر شورای عالی امنیت ملی وقت در مورد این توافقنامه می‌گوید: آن روز که 3 وزیر اروپایی را دعوت کردیم فقط 10 عدد سانتریفیوژ در نطنز می‌چرخید، ما یک گرم یو‌اف 4 و یو‌اف 6 نمی‌توانستیم تولید کنیم، آب‌سنگین نداشتیم، کیک زرد نمی‌توانستیم تولید کنیم، تولیدات سانتریفیوژ ما در کشور هم کلاً 150 عدد بود.

در ادامه مذاکرات بروکسل در اسفندماه سال 82 و مذاکرات پاریس در آبان سال 83، با هدایت روحانی و حضور خاویر سولانا، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برگزار شد که در این مذاکرات ایران متعهد شد ساخت و آزمایش سانتریفیوژهای موردنیاز برای غنی‌سازی و ساخت قطعات یدکی سانتریفیوژهای موجود را به‌طور داوطلبانه تعلیق کند اما باوجود همه این اقدامات بعد از 22 ماهه تعلیق فعالیت‌های هسته‌ای نه‌تنها مشکلات کم نشده بود بلکه این بار غربی‌ها می‌خواستند تا ایران مانند لیبی همه تأسیسات هسته‌ای خود را بار کشتی کند و به آمریکا بفرستد، درخواست‌های بی‌شرمانه‌ای که درنهایت منجر به فک پلمپ تأسیسات هسته‌ای و آغاز به کار دوباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران شد؛ در سال‌های بعد هم‌زمان با مذاکرات لاریجانی و جلیلی با طرف‌های غربی و از طرف دیگر قطعنامه‌های ضدایرانی شورای حکام آژانس و شورای امنیت سازمان ملل، ایران در حال پیشبرد برنامه هسته‌ای خود بود.

پیشرفت‌های سریع در سایه بیشترین فشارها

20 فروردین سال 1385 احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت رسماً خبر دستیابی ایران به فن‌آوری غنی‌سازی اورانیوم و راه‌اندازی یک زنجیره کامل غنی‌سازی در نطنز را اعلام کرد و این روز با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در تقویم رسمی کشور به‌عنوان روز ملی فن‌آوری هسته‌ای نام‌گذاری شد.

20 فروردین‌ماه سال 1387 خبر آغاز به کار نصب 6 هزار سانتریفیوژ جدید در سایت نطنز اعلام شد، 20 فروردین‌ماه 1388، از نخستین سوخت هسته‌ای تولیدشده توسط دانشمندان و متخصصان کشور رونمایی شد و در ادامه در شرایطی که غربی‌ها باوجود اعلام نیاز ایران به سوخت 20 درصد برای راکتور پزشکی تهران از فروش آن به کشور خودداری می‌کردند غنی‌سازی 20 درصد را در دوزنجیره آغاز کرد، همچنین در این سال ایران اعلام کرد تأسیسات هسته‌ای فُردو را برای ایمنی مردم و هم‌چنین از مصون ماندن از بمباران احتمالی دشمنان در عمق ۹۰ متری صخره‌های سنگی در کیلومتر ۲۵ آزادراه قم به تهران ساخته ‌است.

از ترور تا خرابکاری هسته‌ای

سال 1389 در حالی از نمونه اولیه نسل سوم سانتریفیوژهای غنی‌سازی رونمائی شد که با سرعت گرفتن برنامه هسته‌ای کشور دشمنان متوجه شده بودند ایران تصمیم ندارد از حرکت به سمت پیشرفت‌های هسته‌ای دست بردارد و به همین دلیل دو راهکار خرابکاری و ترور دانشمندان هسته‌ای را در دستور کار خود دادند، برای اجرای این راهکار بعد از ترور اولین دانشمند هسته‌ای ایران به ‌نام دکتر مسعود علی‌محمدی جلوی درب منزلش در 22 دی‌ماه سال 88، 8 آذر 89 دو تن دیگر از دانشمندان هسته‌ای کشور هدف گروه‌های ترور سرویس‌های اطلاعاتی دشمن قرار گرفتند که یکی از این عملیات‌ها منجر به شهادت دکتر مجید شهریاری، استاد فیزیک دانشگاه شهید بهشتی شد و عملیات دیگر با هوشیاری دکتر فریدون عباسی ناکام ماند؛ اوایل مردادماه سال 90 داریوش رضایی‌نژاد سومین دانشمند هسته‌ای جلوی چشم خانواده‌اش به شهادت می‌رسد و در دی‌ماه همان سال مصطفی احمدی روشن چهارمین دانشمند هسته‌ای کشورمان نیز هدف ترور قرارگرفته شهید می‌شود در ادامه ایران متوجه نفوذ بدافزار استاکس‌نت به تأسیسات هسته‌ای خود شد که با تغییر فرکانس‌های مبدل، دو مراکز هسته‌ای در نطنز و بوشهر را هدف گرفته بود؛ این موارد در کنار افزایش تحریم‌ها فشارهایی بود که باز هم نتوانست مانع تولید انبوهی از رادیو داروها در کنار اولین صفحات سوخت 20 درصدی در سال 1390 شود.

فناوری هسته‌ای زیر سایه برجام

روند رونمایی از دستاوردهای جدید هسته‌ای در سال‌های بعد هم کم‌و‌بیش دنبال شد و هرسال بر تعداد دستاوردهای به شکلی افزوده شد که امروز در برنامه امسال روز ملی فناوری هسته‌ای از 114 دستاورد جدید سازمان انرژی اتمی که در سال 1397 به نتیجه رسیده‌اند، رونمایی شد، بااین‌حال اتفاق مهم سال‌های اخیر در حوزه هسته‌ای که بر استفاده از این فناوری در کشور هم سایه انداخته توافق هسته‌ای برجام با غربی‌هاست که منجر به محدودیت‌های در چند حوزه کشور (که ازجمله آن‌ها کاهش ۹۸ درصدی ذخیره اورانیوم غنی‌شده با غلظت پایین از ۱۰۰۰۰ کیلوگرم به ۳۰۰ کیلوگرم به مدت ۱۵ سال با غنای 3.67 درصد در کنار صفر کردن غنی‌سازی 20 ‌درصدی، کاهش سانتریفیوژها از ۱۹۰۰۰ عدد به ۶۰۱۴ عدد که تنها ۵۰۶۰ تای آن‌ها اجازه غنی‌سازی اورانیوم فقط در تأسیسات نطنز و فقط با سانتریفیوژها نسل اول در طی مدت ۱۰ سال را خواهند داشت، تبدیل مرکز هسته‌ای فردو از تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم به مرکز تحقیقاتی به مدت ۱۵ سال، ممنوعیت ساخت هرگونه تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم به مدت ۱۵ سال و بازطراحی تأسیسات آب‌سنگین اراک به شکلی که تولید پلوتونیم آن کاملاً محدود شود) شده است، محدودیت‌هایی که شاید حالا با خروج آمریکا از برجام و برداشته نشدن تحریم‌ها بیش‌ازپیش برای ایران سنگین باشد.

با همه این اوصاف در این سال‌ها ایران تحقیقات خود بر روی سانتریفیوژهای نسل یک تا ۸ را ادامه داده و به گفته مقامات سازمان انرژی هسته‌ای، راکتور آب‌سنگین اراک را طی 3 یا 4 سال دیگر وارد مدار خواهد کرد