رزق و روزی از منظر آیات و روایات

1. چیستی رزق
معنای رزق ابتدا فقط در مورد خوراکی‌ها و هر غذایی که به انسان می‌رسد صدق می‌کرد چه‌دهنده اش معلوم باشد و چه معلوم نباشد، سپس در معنای آن توسعه داده شد و بر هر سودی که به انسان می‌رسد اطلاق می‌شود هرچند که غذا نباشد،بنابر این اعتبار، رزق شامل همه مزایای زندگی اعمّ از مال، جاه، عشیره، یاران، علم، جمال و ....نیز می‌شود.
بنا بر نظر علامه طباطبایی منظور از (رزق حسن) در برخی از آیات قرآن، نبوت و علم می‌باشد. (ترجمه تفسیر المیزان، ج 3، ص 214)
2. اقسام رزق
در یک نگاه کلی می‌توان رزق را به دو بخش تقسیم کرد:
الف) رزق مادی: این نوع رزق، رزقی است که لازمه زندگی دنیوی می‌باشد و انسان و تمام موجودات زنده در این جهان برای زنده ماندن و بقائ نسل خود نیازمند به ان هستند. رزق مادی بنابر احکام تکلیفی وضعی به پنج قسم تقسیم می‌شود که عبارتند از:
1) واجب: مانند برآورده کردن نیاز خانواده.  
2) حرام: مانند رزقی که انسان از راه حرام مانند دزدی به دست آورده است.  
3) مستحب: مانند رزقی که انسان تلاش می‌کند آن را برای راحتی زندگی خانواده اش به دست آورد.  
4) مکروه: رزقی که به‌دست آوردن آن حرام نیست اما بهتر این است که انسان برای به دست آوردنش تلاش نکند مثل رزقی که از راه قصابی و یا برخی مکاسب مکروه به دست می‌آید.  
5) مباح: مانند رزقی که انسان نیاز واجب به آن ندارد و همچنین به دست آوردن آن نیز حرام نمی‌باشد مثل کسب و  کار روزانه که بطور مباح و بدون احتیاج به آن به دست می‌آید.
ب) رزق معنوی: این نوع رزق، رزقی است که وجود آن به انسان مفهومی واقعی می‌بخشد و با انجام اعمال نیک مثل عمل به مستحبات به دست می‌آید، در حقیقت هر انسانی که به دنبال رزق معنوی برود و برای به دست آوردن این رزق تلاش کند می‌تواند در سرای آخرت در بهشت برین برای خود مکانی مهیا کند.
البته هر دو نوع رزق مذکور در بالا را می‌توان به فرمایش امیرالمومنین حضرت علی(ع) تطبیق داد که می‌فرمایند: روزى دو قسم است، يكى آن كه تو آن را مى‏جويى، و ديگر آن كه او تو را مى‏جويد. (نهج البلاغه، حکمت 431)
پس بنابر این حدیث رزقی که انسان به دنبال آن می‌رود احتمال دارد که هم مادی باشد و هم معنوی، و همین طور در رزقی که خود به سراغ انسان می‌آید نیز این احتمال وجود دارد، اگر انسان فقط و فقط به فکر دنیای خود باشدطبیعتا به دنبال رزق مادی می‌رود و کوچک‌ترین توجهی به آخرت خود ندارد، زیرا هدف او این است که زندگی دنیوی خود را هر روز زیبا‌تر از دیروز گرداند، اما کسی که علاوه بر دنیای مادی به فکر آخرت خود نیز می‌باشد، بجز رزق مادی به دنبال رزق معنوی نیز می‌رود، زیرا هدف او علاوه بر تامین مخارج زندگی خود این است که در سرای آخرت در بهشت برین برای خودمکانی مهیا کند.
کسانی که با تقوا می‌باشند و به یاد خداوند متعال هستند و اعمال واجب خود را انجام می‌دهند و برای به دست آوردن رزق معنوی به مستحبات عمل می‌کنند، چنین افرادی دغدغه رزق مادی را ندارند زیرا رزق مادی، خود به سراغ آنهامی آید حتی اگر به سراغش نروند. البته این بدین معنا نیست که تلاشی برای رزق مادی انجام ندهند.
قرآن کریم درباره افراد با تقوا می‌فرماید: «مَن يَتَّقِ اللَّهَ يجَعَل لَّهُ مخَرَجًا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يحَتَسِب» (هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏كند، و او را از جايى كه گمان ندارد روزى مى‏دهد) (طلاق ـ 3)
3. عوامل افزایش رزق
از آنجا که هیچ معلولی در جهان بدون علت و عامل نمی‌باشد از این رو رزق نیز معلول عامل خود یعنی رحمانیّت خداوند متعال می‌باشد، علاوه بر این عامل،رزق عوامل دیگری نیز دارد که باعث افزایش و یا کاستی آن می‌شوند، اکثر مردم عامل افزایش رزق را تنها زیاد تلاش کردن می‌دانند، اما تلاش تنها عامل نیست بلکه بعد از این عامل، عوامل دیگری نیز وجود دارند که بنابر آنچه از آیات و احادیث به دست می‌آید می‌توان از جمله آنها: تقوا، انفاق، خوش خلقی با خانواده، استغفار از گناهان، ترک حرص، صله رحم، اطعام فقیر و... را نام برد که هر یک از آنها بطور جداگانه بحث خواهد شد.
3.1. تقوا
تقوا یکی ازفضیلت‌های اخلاقی به شمار می‌آیدکه موجب رسیدن انسان به درجات عالی معنوی می‌شود، یکی از ویژگی‌های تقوا این است که موجب افزایش رزق می‌شود.
 قران کریم درباره تاثیر تقوا در افزایش رزق می‌فرماید: «وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يجَعَل لَّهُ مخَرَجًاوَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يحَتَسِبُ» (هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏كند و از جایی که گمان ندارد به او روزی می‌دهد) (طلاق: 65/2-3)
بنابر این آیه می‌توان تقوا را یکی از عوامل بسیار مهم افزایش رزق دانست، مضمون این آیه این مطلب را می‌فهماند که فرد متقی حتی از جایی که خودش هم انتظار ندارد از جانب خداوند متعال برایش رزق می‌رسد.
3.2. انفاق
در قران کریم در موارد بسیاری لفظ«رزق»باکلمه(أَنْفِقُوا) و یا (أَنْفَقُو) آمده است و این خود نشان‌دهنده تاثیر زیاد انفاق بر افزایش رزق می‌باشد. کسی که در راه خداوند متعال چیزی را انفاق می‌کند در حقیقت بر نفس خود غلبه کرده،و غلبه کردن بر نفس خود یکی از راه‌های رسسیدن به درجات عالی معنوی می‌باشد.
قران کریم درباره تاثیر انفاق بر افزایش رزق می‌فرماید: «قُلْ‏ إِنَ‏ رَبِّي‏ يَبْسُطُ الرِّزْقَ‏ لِمَنْ‏ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقين‏» (بگو:پروردگارم روزى را براى هر كس بخواهد وسعت مى‏بخشد، و براى هر كس بخواهد تنگ [و محدود] مى‏سازد؛ و هر چيزى را [در راه او] انفاق كنيد، عوض آن را مى‏دهد[وجاى آن را پرمى‏كند]؛و او بهترين روزى‏دهندگان است!) (سبأ: 34/ 39)
3.3. خوش خُلقی با خانواده
خوشخویی با خانواده یکی از صفت‌های زیبایی می‌باشد که تمامی ائمه‌اطهار(ع) نیز این صفت زیبا را در خود دارا بودند، بنابر روایات به دست آمده از معصومین(ع) این عمل نیکو را می‌توان یکی از عواملی بر شمرد که باعث افزایش رزق می‌شوند.
امام صادق(ع) در باره تأثیر این عمل بر افزایش رزق می‌فرمایند:«مَنْ‏ حَسُنَ‏ بِرُّهُ‏ بِأَهْلِ‏ بَيْتِهِ‏ زِيدَ فِي رِزْقِهِ» (آن کس که در حق خانواده‌اش نیکی بهتر و بیشتری داشته باشد رزقش زیاد می‌شود) (بحار الأنوار، ج‏71، ص 104)
خوشخویی با خانواده علاوه بر افزایش رزق باعث طول عمر نیز می‌شود،امام صادق(ع) در حدیثی مشابه می‌فرمایند:«مَنْ‏ حَسُنَ‏ بِرُّهُ‏ بِأَهْلِ‏ بَيْتِهِ‏ مُدَّ لَهُ فِي عُمُرِهِ» (هر كه با خانواده‏اش خوش رفتارى كند، عمرش دراز شود) (وسائل‌الشيعة، ج‏12، ص162)
3.4. استغفار از گناهان
استغفار و توبه از گناهان مقوله‌ای است که در منابع دینی اعم از قران و روایات بر آن توجه شده است و لزوم و تسریع در آن مورد ارشاد عقل نیز می‌باشد، استغفار موجب پاکی نفس انسان از گناهان و تیرگی‌ها می‌شود، از ثمرات استغفار از گناه می‌توان بخشیده شدن خود گناه از جانب خداوند متعال و همچنین افزایش رزق را برشمرد، حضرت علی(ع)می فرمایند: «الِاسْتِغْفَارُ يَزِيدُ فِي‏ الرِّزْق» (استغفار رزق را زیاد می‌کند) (الخصال،  ج‏2، ص 505)
خود گناه را می‌توان بر دو قسم تقسیم کرد:
الف) حقّ الله
گناه حق الله، گناهی است که صرف توبه کردن در درگاه خداوند متعال می‌تواند موجب بخشیده شدن آن از جانب خداوند متعال شود، بنابراین دیگر احتیاجی  به حلالیت و بخشش طلبیدن از دیگران ندارد. از امثال گناهان حق‌الله می‌توان شراب خواری، سبک شمردن نماز، روزه نگرفتن، کفر ورزیدن به خداوند متعال و... را بر شمرد.
ب) حقّ الناس
گناه حق الناس، گناهی است که صرف توبه کردن در درگاه الهی نمی‌تواند موجب بخشیده شدن آن شود. بلکه علاوه بر توبه کردن احتیاج به طلب بخشش و حلالیت خواستن از آن شخصی که در حق او ناحقی شده است را دارد. از امثال گناهان حق الناس می‌توان دزدی،مال یتیم را خوردن، ناسزا گفتن به افراد، زورگویی و ... را بر شمرد.
3.5. ترک حرص
یکی از مباحث اخلاقی که علمای اخلاق از آن بحث کرده‌اند، رذیله حرص می‌باشد که بر طالبان سعادت، دفع و پاکسازی از آن برای نیل به سعادت ضروری است؛ از ثمرات ترک کردن حرص، زیاد شدن روزی است چنانچه حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرمایند:«ترْكُ الْحِرْصِ يَزِيدُ فِي الرِّزْق» (ترک کردن حرص، رزق را زیاد می‌کند) (همان، ج2، ص505)
3.6. صله رحم
صله رحم از اموری می‌باشد که در اسلام روایات زیادی درباره لزوم عمل به آن آمده است، صله رحم علاوه بر اینکه موجب تحکیم روابط میان افراد جامعه، دوستان و آشنایان می‌شود، مزایا و ویژگی‌های دیگری نیز دارد که در ذیل به آنها اشاره می‌گردد:
الف) افزایش رزق
افزایش رزق یکی از ویژگی‌های مهم صله رحم می‌باشد، حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرمایند:«صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِيدُ فِي الرِّزْقِ» (صله رحم رزق را زیاد می‌کند) (علی بن حسن طبرسی، مشكاهًْ الأنوار في غررالأخبار، ص  129)
رسول خدا(ص) نیز درباره افزایش رزق به سبب صله رحم می‌فرمایند: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُوَسَّعَ لَهُ فِي رِزْقِهِ وَ يُنْسَأَ لَهُ فِي أَجَلِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ» (هر كه دوست دارد كه رزقش فزون گردد و اجلش به تأخير افتد بايد صله رحم كند) (همان، ص166)
ب) طولانی‌تر شدن عمر انسان
طول عمر یکی دیگر از ویژگی‌های مهم  صله رحم می‌باشد، امام صادق(ع) در باره تاثیر صله رحم بر افزایش عمر می‌فرمایند «مَا نَعْلَمُ شَيْئاً يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَّا صِلَةَ الرَّحِم‏» (چيزى كه عمر را زياد كند جز صله رحم نمي دانيم‏) (وسائل‌الشيعة، ج‏21، ص 536)
3.7. اطعام فقیر
یکی از اعمال مستحب که درباره مستحب بودن عمل به آن احادیث زیادی وجود دارد اطعام فقیر می‌باشد، اطعام کردن حتی در برخی از موارد واجب می‌شود مثلاً کسی که روزه ماه مبارک رمضان را عمداً روزه نگرفته کفاره بر او واجب می‌شود که یکی از  موارد کفاره اطعام شصت فقیر برای هر روز روزه قضا می‌باشد، بنابر آنچه که از آیات و روایات به دست می‌آید می‌توان اطعام فقیر را به عنوان یکی از عوامل مهم افزایش رزق نام برد.
پیامبر اکرم(ص) درباره تاثیر زیاد اطعام کردن بر افزایش رزق می‌فرمایند: «الرِّزْقُ أَسْرَعُ إِلَى مَنْ يُطْعِمُ الطَّعَامَ مِنَ السِّكِّينِ فِي السَّنَامِ» (روزی کسی که اطعام می‌کند سریع‌تر از فرو رفتن کارد در کوهان شتر به سویش می‌آید) الكافي، ج‏4، ص 51)
4. عوامل کاهش رزق
قبلاً به این مطلب اشاره شد که هیچ معلولی در جهان بدون علت و عامل نمی‌باشد از این رو رزق نیز معلول عامل خود یعنی رحمانیّت خداوند متعال می‌باشد، سپس به این مطلب اشاره شد که رزق عوامل دیگری نیز دارد که باعث افزایش یا کاستی آن می‌شوند، بعد از بحث از عواملی که موجب افزایش رزق می‌شوند نوبت به بحث از عوامل کاستی رزق می‌رسد، بدیهی است اعمالی که موجب کاستی رزق می‌شوند اعمالی هستند که عمدتاً موجب گناه نیز می‌شوند. این عوامل اقسام زیادی دارد که از جمله آنها: زنا، دروغ، حرام خواری، بد خلقی، عدم پرداخت زکات، خیانت در امانت و... می‌باشد که درباره هر یک از آنها بحث خواهد شد.
4.1. زنا
زنا از اعمال منافی عفت و از گناهان کبیره به شمار می‌آید، به عبارتی دیگر زنا از گناهانی می‌باشد که وعده عذاب و اتش به آن داده شده و مجازات سختی برای آن در نظر گرفته شده است، قرآن کریم درباره مجازات زنا می‌فرماید: هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد؛ و نبايد رأفت [و محبّت كاذب] نسبت به آن دو شما را از اجراى حكم الهى مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد! و بايد گروهى از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده كنند (نور ـ 2)
زنا دارای آسیب‌های جبران ناپذیری می‌باشد که در ذیل به آنها اشاره می‌گردد:
الف) کاهش رزق
پیامبر اکرم(ص) درباره تاثیر زنا بر کاهش رزق می‌فرمایند: «في الزِّنَا سِتُّ خِصَالٍ‏ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِي الدُّنْيَا وَ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِي الْآخِرَةِ فَأَمَّا الَّتِي فِي الدُّنْيَا فَيَذْهَبُ بِالْبَهَاءِ وَ يُعَجِّلُ الْفَنَاءَ وَ يَقْطَعُ الرِّزْقَ وَ أَمَّا الَّتِي فِي الْآخِرَةِ فَسُوءُ الْحِسَابِ وَ سَخَطُ الرَّحْمَنِ وَ خُلُودٌ فِي النَّار» (در زنا شش خصلت مي باشد كه سه خصلت آن در دنيا گريبان زانى را مي‌گيرد، و سه خصلت آن در آخرت، اما سه خصلت دنيوى: آبرو و حيثيت را مي‌برد، و مرگ را زودتر مي‌رساند، و روزى را قطع مي‌كند و اما سه خصلت در آخرت: در محاسبه اعمال با او بد رفتارى ميگردد، و موجبات خشم و غضب خداوند منان را فراهم مي‌سازد، و در آتش جهنم جاودان مي‌ماند.) (من لايحضره الفقيه، ج‏4، ص 367)
ب) از دست رفتن آبرو
قرآن کریم در آیه دوم سوره نور می‌فرماید: هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد؛ و نبايد رأفت [و محبّت كاذب] نسبت به آن دو شما را از اجراى حكم الهى مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد! و بايد گروهى از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده كنند)
در این آیه شریفه ذکر شده که هنگام مجازات افراد زناکار جمعی از مومنان شاهد اجرای مجازات باشند، که این خود باعث از بین بردن آبروی افراد زناکار می‌شود.
4.2. دروغ
دروغ نیز همانند زنا از گناهان کبیره می‌باشد که وعده عذاب و آتش به آن داده شده است، در احادیثی که از ائمه اطهار(ع) روایت شده است به کبیره بودن دروغ تصریح شده است، رسول اکرم(ص) درباره دروغ می‌فرمایند: «الكذب ينقص الرّزق» (دروغ روزى را كاهش می‌دهد) (ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ص 372) بنابر این حدیث یکی از عوامل موثر در کاهش رزق دروغ می‌باشد.
4.3. حرام خواری
حرام خواری علاوه بر اینکه حرمت تکلیفی دارد اثرات وضعی نیز بر روح و روان انسان‌ها می‌گذارد و انسان را از خیرات و خوبی‌ها منع می‌کند و از اثرات وضعی دیگر حرام خواری کاهش رزق می‌باشد چنانچه امام صادق(ع) می‌فرمایند: «کَثْرَةُ السُّحْتِ يَمْحَقُ الرِّزْقَ» (‏حرام خواری بسيار، روزى را از بين ببرد) (حسن بن علی بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص372)
4.4. بد خلقی
بدخُلقی سبب از دست دادن دوستان و دوری افراد و آشنایان از انسان می‌گردد. هر مقدار که شخص با دیگران روابط حسنه داشته باشد و خوش خُلق باشد، دیگران به سوی وی جذب شده و طبیعتاً ارتباط‌های بالا تأثیر بسزایی در بالا بردن رزق و کسب و تجارت شخص خواهد داشت. حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ ضَاقَ رِزْقُه» (هر کس بد اخلاق باشد روزی‌اش تنگ می‌شود) (عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 592)
4.5. عدم پرداخت زکات
پرداخت زکات یکی از موارد ده گانه فروع دین بوده و واجب می‌باشد، زکات به غلات و دام‌ها و سکه‌ها تعلق می‌گیرد و وقتی پرداخت آن واجب می‌شود که مقدار آن به حد نصاب برسد که در کتب فقهی به طورکامل از آن بحث شده است.
از تاثیرات منفی عدم پرداخت زکات کاهش رزق می‌باشد، امام محمد باقر(ع) در این باره می‌فرمایند: «إِذَا مَنَعُوا الزَّكَاهًْ، مَنَعَتِ الْأَرْضُ‏ بَرَكَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ كُلَّهَا» (هر گاه مردم زکات خود را نپردازند، زمین برکت خود را از زراعت و میوه‌ها و معدن‌ها دریغ می‌دارد) (محمد بن علی بن بابویه، علل‌الشرائع، ج 2، ص 584)
4.6. خیانت در امانت
خیانت در امانت یکی رذیله‌های اخلاقی می‌باشد و خداوند متعال نیز در قرآن کریم به عدم آن امر فرموده و می‌فرماید:«إِنَ‏ اللَّهَ‏ يَأْمُرُكُمْ‏ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی ‏أَهْلِها» (خداوند به شما فرمان مى‏دهد كه امانتها را به صاحبانش بدهيد) (نساء 4/ 58)
از جمله تاثیرات منفی خیانت در امانت در زندگی انسان  کاهش رزق می‌باشد، پیامبر اکرم(ص) در این باره در حدیثی گهربار می‌فرمایند: «الْأَمَانَةُ تَجْلِبُ الرِّزْقَ وَ الْخِيَانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْرَ» (امانت داری موجب بی‌نیازی و خیانت در امانت موجب فقر می‌شود) (حسین بروجردی، جامع أحادیث الشیعه،ج 23، ص 1152)

5. خداوند متعال، رازق حقیقی
این نکته را نباید فراموش کرد که اگر انسان واقعا خداوند متعال را رازق بداند برای کمی یا زیادی رزق حسرت نمی‌خورد،چرا که این خداوند است که رزق او را تعیین می‌فرماید و به او عطا می‌کند؛قران کریم در سوره الذاریات درباره رازق بودن خداند متعال می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ‏ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتين‏» (خداوند روزى‏دهنده و صاحب قوّت و قدرت است) (ذاریات ـ 58)
و همچنین در سوره هود نیز می‌فرماید: «وَ ما مِنْ‏ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها» (هيچ جنبنده‏اى در زمين نيست مگر اينكه روزى او بر خداست‏) (هود ـ 6)
بنابر این ممکن است این سوال پیش آید که اگر اندازه رزق انسان از جانب خداوند متعال معین شده پس دیگر چه احتیاجی به تلاش و کوشش برای افزایش رزق می‌باشد؟ جواب این سوال در این است که سنت الهی بر این قرار گرفته که خداوند متعال رزق منقسم شده را با توجه به سعی و تلاشی که انسان‌ها دارند به آنها عطا می‌فرماید.
 نتیجه‌گیری
پس از بررسی اقسام رزق روشن شد که رزق برای به وجود آمدن نیاز به علت دارد و علتش نیز همان رحمانیّت خداود متعال می‌باشد و همچنین روشن شد که رزق در افزایش و کاهش نیز عواملی دارد و برخی از عوامل آن ذکر گردید.نتیجه‌ای را که از این مقاله به دست می‌آید می‌توان بطور خلاصه چنین بیان کرد که افزایش رزق فقط زیاد تلاش کردن نیست چه بسا فردی که از همه بیشتر تلاش کند ولی رزق روزانه اش از همه کمتر باشد، بلکه افزایش رزق علاوه بر تلاش، بسته به اعمال دیگر انسان نیز می‌باشد که اهمّ آن اعمال، مستحبات می‌باشند بنابر آنچه که از آیات و روایات اسلامی به دست می‌آید.