ساز ناکوک نمد (+تصاویر)

حالا این استاد نمدمال کرمانشاهی آخرین نفری است که چراغ این صنعت دستی را در این استان مرزی روشن نگه‌داشته و بیش از هرچیز نگران فراموشی نمدمالی است؛ نگران از دست رفتن همه آنچه نسل به نسل و سینه‌به‌سینه جلوآمده تا برسد به او، به مردی سختکوش از دیار زاگرس که میراث دار یکی از هنرهای قدیمی این منطقه شده و این روزها کنج کارگاهش در تنهایی و سکوت، نمد می‌سازد.

سرگذشت نمد آن‌قدر شنیدنی و باارزش بوده که ۹سال پیش در جریان برگزاری هفتمین اجلاس سراسری شورای سیاست‌گذاری ثبت آثار معنوی کشور، نمدمالی کرمانشاه هم به فهرست میراث معنوی ایران اضافه شد تا گواهی باشد برارزش این هنر که از ابتدا دو کاربرد اصلی در زندگی مردم این منطقه داشته؛ زیرانداز و پوشش.

برای مردمی هم که در منطقه کوهستانی زاگرس زندگی می‌کنند، نمد غریبه نیست.کنج خانه خیلی‌ها یک زیرانداز یا تن‌پوش نمدی از گذشته‌های خیلی دور وجود داشته، صنایع‌دستی‌ای که متناسب با وضعیت جغرافیایی مردم این منطقه ساخته‌شده و آن‌طور که کرمانشاهی‌ها می‌گویند، نمد آنها‌ را در زمستان از هرنوع پوشش گرم و در تابستان از هر خنک‌کننده‌ای بی‌نیاز می‌کند.

این اما تنها دلیل رونق نمد درگذشته نبود و برای این محصول ارزشمند، قدیمی‌ها یک ویژگی جالب هم عنوان می‌کردند.

به اعتقاد خیلی‌ها نمد برای درمان دردهای استخوانی مؤثر بود و اگر کسی زیراندازش را از نمد انتخاب می‌کرد، کمتر به دردهای استخوانی و بیماری روماتیسم دچار می‌شد حتی خیلی‌ها می‌گفتند اگر کسی با درد کمر روی نمد بخوابد، دردش التیام پیدا می‌کند و نمد مثل یک مسکن، آبی است بر آتش دردهای او.

به این مزیت‌ها اگر سبک بودن، قابلیت حمل آسان و ضد رطوبت بودن نمد را هم اضافه کنید، دلیل رونق نمد را طی سال‌های گذشته پیدا می‌کنید؛ دلیلی که باعث شده بود باوجود سختی‌های نمدمالی، جوان‌های زیادی برای آموزش این حرفه پا به کارگاه‌های نمدمالی بگذارند و شب و روزشان را با الیاف پشمی سر کنند و سختی کاری را به جان بخرند که برخلاف بسیاری از دست بافته‌ها در آن عملِ بافتن به‌طور مستقیم وجود ندارد.

این همان قسمت جذاب و البته دشوار این حرفه است، چراکه نمدمال با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت مناسب، الیاف پشمی را درهم می‌تند.

در این روش درحقیقت هنرمند نمدمال، نقش موردنظرش را با پشم‌های رنگی روی یک پارچه کرباس طراحی می‌کند و بعد پشم حلاجی‌شده را روی تمام سطح پارچه قرار می‌دهد و پارچه کرباس را به دور خودش می‌پیچد و لوله می‌کند.

قسمت سخت ماجرا هم از همین‌جا شروع می‌شود که او با آب جوش روی کرباس و فشردن مداوم کار، درنهایت دست‌سازه‌ای تولید می‌کند که نمد نام دارد و با نقوش ساده و صمیمی‌اش، جلوه‌ای از طبیعت است.

درست به همین دلیل است که می‌گویند صنعت نمدمالی با تمام اعضای بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق به کار، همراه با حرکات خاص دست‌وپا و خواندن شعرهای لطیف و موزون، خستگی مفرط ناشی از کار مداوم را از تنش بیرون می‌کند.

نیم قرن تلاش برای زنده‌نگه‌داشتن نمد

روزگار تلخ نمد اما مدت‌هاست از راه رسیده و این هنر اصیل هم مثل خیلی از هنرهای دستی دیگر در ورطه فراموشی قرار گرفته و همان‌قدر که نمد جایگاهش را در خانه‌ها و بین خانواده‌ها از دست داده، به‌ندرت می‌توان کسی را پیدا کرد که هنوز پیشه‌اش نمدمالی باشد.

استاد مهران نجفیان اما هنوز یکی از علاقه‌مندان این پیشه ارزشمند و بومی استان کرمانشاه است؛ هنرمندی که نزدیک به نیم قرن در رشته نمدمالی مشغول فعالیت است. دقیق‌ترش را که بخواهید او ۴۸سال تمام است که نان از سفره نمد به خانه می‌برد.

این هنرمند صنایع‌دستی به ما می‌گوید: نمدمالی یک هنر موروثی بوده و از اجدادم به پدرم به ارث رسیده و من هم از ۱۱سالگی این حرفه را نزد پدرم یاد گرفتم و هنوز هم که هنوز است روزی‌ام را از همین صنعت دستی به دست می‌آورم.

نوآوری‌های نمدی

عجیب نیست که نگرانی این استاد نمدمال، فراموشی و ازدست‌رفتن هنر نمدمالی باشد. شاید به همین دلیل است که وقتی می‌گوید آخرین نفری است که این هنر را زنده‌نگه‌داشته، تن صدایش آهسته می‌شود و غمگین.

او اما برای زنده‌نگه‌داشتن این هنر در روزگاری که نمد جایگاه چندانی در زندگی‌های ماشینی و تکنولوژی‌زده ندارد، همه تلاشش را کرده است و ساخت محافظ توربین نمدی برای کشتی‌ها یکی از این تلاش‌ها بوده و او درباره‌اش می‌گوید: «قبلا برای توربین کشتی‌ها از فوم‌های فشرده وارداتی‌ استفاده می‌شد که دوام زیادی نداشتند و در نهایت یک سال عمر می‌کردند. من بعد از بررسی‌هایی که انجام دادم نمدهایی را مخصوص این کار تولید کردم که حداقل چهار سال عمر می‌کند و می‌تواند یک جایگزین مناسب برای کالایی باشد که وارداتی است.»

نوآوری‌های استاد نجفیان برای زنده‌نگه‌داشتن نمد به هر طریق ممکن به اینجا خلاصه نمی‌شود و او با تولید کیسه‌خواب نمدی، توپ‌فوتبال‌نمدی، جلیقه ضدگلوله و چادر مسافرتی و بیش از ۷۰ مدل کلاه‌نمدی سعی کرده کاری کند که نمد از زندگی مردم این روزگار حذف نشود.

سختی کار نمدبافی از نگاه این استاد صنایع‌دستی، یکی از دلایلی است که باعث می‌شود کمتر کسی این روزها برای یادگیری این حرفه پا پیش بگذارد: «جوان‌های امروزی دنبال کارهایی هستند که دردسر کمتری داشته باشند، چون صبر ندارند و می‌خواهند زود نتیجه کارشان را ببینند. از طرف دیگر به دلیل این‌که حمایت چندانی از این هنر نمی‌شود، انگیزه و محرکه‌ای هم برای یادگرفتن آن وجود ندارد. یک دلیل دیگر ناآشنایی نسل جوان با این هنر است. خیلی‌ها اصلا نمی‌دانند نمد چیست و چطور تهیه می‌شود و به نظرم اگر شرایطی فراهم شود که نمدمالی در فضاهایی مثل فرهنگسراها در کنار هنرهای دیگر به بچه‌ها آموزش داده شود ممکن است در آینده به یکی از گزینه‌های انتخابی آنها برای شغل و حرفه‌شان تبدیل شود.»

مینا مولایی - ایران / روزنامه جام جم