تولید بدون فرآوری

از سرمایه ارزشمندی که با توجه به درآمدزایی و ارزآوری قابل توجه می‌تواند سهم مهمی در گردش اقتصادی این استان داشته باشد؛ استانی که با حدود ۲۶ هزار تن گیاه دارویی، قطب تولید این محصولات در کشور لقب گرفته‌است.

در این بین اما تفاوت بین گیاهان‌ دارویی و داروهای گیاهی، موضوعی است که از آسیب‌های نبود کارخانه در این بخش حکایت می‌کند. آن‌طور که معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان‌ رضوی می‌گوید در زیربخش محصولات باغی بیش از یک تن محصول از ۳۰۵ هزار هکتار سطح زیر کشت تولید می‌شود که نسبت به زیربخش زراعی کمتر از نصف است ولی درآمد ناخالص زیربخش باغی بیش از دو برابر محصولات زراعی است و این یعنی محصولات باغی جزو مزیت‌های نسبی کشاورزی استان است و شغل و درآمد بیشتری را برای بهره‌برداری ایجاد می‌کند.

استان خراسان‌ رضوی را همه با زعفرانش می‌شناسند و عجیب نیست که مقام اول تولید گیاهان‌ دارویی در این استان هم به زعفران اختصاص داشته باشد.

غلامحسین ساربان، معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خراسان رضوی در همین رابطه می‌گوید: مقام اول تولید گیاهان‌دارویی در استان به زعفران اختصاص دارد که به لحاظ سطح زیر کشت و تولید دارای رتبه‌اول است و ۶۷ درصد از سطح زیر کشت زعفران کشور را از آن خود کرده‌است، علاوه بر آن دارای رتبه‌اول در جهان است و پس از آن زیره سبز یکی از محصولات منحصر به فرد استان است که به لحاظ سطح زیر کشت و تولید دارای رتبه برتر است.

او در ادامه نحوه کشت تولید گیاهان‌ دارویی را آبی و دیم اعلام می‌کند و می‌گوید: براساس آخرین آمار تایید شده در سال زراعی گذشته، تولیدات گیاهان‌دارویی ۲۸ هکتار افزایش داشته‌است که از سطح فوق حدود ۱۵ هزار هکتار به‌صورت آبی و ۱۴هزار هکتار نیز به‌صورت دیم تولید می‌شود.

این مقام مسؤول ادامه می‌دهد: تاکنون گونه‌های زراعی کشت شده شامل زیره سبز، زیره کوهی، بالنگ، باریجه، آنغوز، خاکشیر، نعنا فلفلی، افیون، پنیرک، فلفل قرمز، گل گاوزبان،گشنیز، رازیانه، چای ترش، آویشن باغی، ریواس، ترخون، مریم‌گلی و گل رنگ بوده‌است. به گفته ساربان، اقلیم مناسب و متنوع خرده‌مالکی و نیروی کار توسعه صنایع مرتبط با انگیزه کشاورزی توام با هدف اقتصادی از دیگر توانمندی‌های استان در تولید گیاهان‌دارویی است.

او همچنین به آموزش به تولیدکنندگان، توسعه صنایع در قطب‌های تولید، بسته‌بندی با رویکرد ایجاد ارزش افزوده، تکمیل چرخه تولید شامل بازاریابی، بازاررسانی، پیگیری کشت قراردادی، برگزاری همایش‌های کاربردی و هم‌اندیشی، زراعی کردن گونه‌های در حال انقراض، ایجاد زنجیره تولید و بازار گیاهان‌دارویی و تشویق سرمایه‌گذاری در این بخش به‌عنوان اولویت‌های مهم سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌رضوی اشاره می‌کند.

ساربان با بیان این‌که بیش از ۲۶ هزار تن گیاهان دارویی به‌جز زعفران سالانه در استان تولید می‌شود، می‌گوید: به‌دلیل محدودیت شدید منابع آبی، توسعه افقی بخش کشاورزی در استان امکان‌پذیر نیست و بر آن هستیم در زیربخش‌هایی چون توسعه گیاهان‌دارویی برتر از اراضی شیبدار، آب سبز و بارندگی مناطق مستعد استان با رویکرد سیاست‌های توسعه‌ای استفاده کنیم.

در همین رابطه حمید غلامی، کارشناس فن بازار گیاهان‌دارویی هم به ما می‌گوید: گیاهان‌دارویی شامل بخش‌هایی از گیاه است که پس از خشکاندن، بدون ایجاد هرگونه تغییری در مغازه‌ها و عطاری‌ها به فروش می‌رسد؛ مانند زیره، رازیانه، هل یا دارچین و گیاهانی که برخی خواص درمانی آنها که عمدتا بی‌ضرر یا کم‌ضرربودنشان به اثبات رسیده‌است. اما داروهای گیاهی در حقیقت حاصل تبدیل برخی گیاهان به دارو در( کارخانه‌های داروسازی و طی فرآیندی خاص و استریل هستند) با توجه به تفاوت گیاهان‌دارویی و داروهای گیاهی، عطاری‌ها تنها حق فروش گیاهان‌دارویی را دارند، آن‌هم گیاهانی که تعداد آنها مشخص بوده و طی سالیان دراز فواید و بی‌عارضه یا کم‌عارضه بودن آنها به اثبات رسیده‌است؛ در صورتی‌که اگر فرآوری و تبدیل گیاهان‌دارویی به داروی گیاهی مورد توجه قرار گرفته شود باعث پیشرفت‌های زیادی در این زمینه خواهدشد.

او همچنین به این موضوع اشاره می‌کند که استان‌ های خراسان به‌خصوص خراسان‌ رضوی در زمینه تولید گیاهان‌ دارویی نقش کانونی و قطبی دارند؛ چنان‌که یکی از مهم‌ترین کانون‌های تولید کشور به‌خصوص در زمینه زعفران، زیره سیاه، زرشک، گل محمدی، فلفل قرمز، بومادران، سبزی‌های خشک دارویی، آنغوزه و... به شمار می‌روند که همین مساله مسؤولیت همه دست‌اندرکاران این صنعت را در زمینه بهینه‌سازی، کیفی‌سازی و برنامه‌ریزی ویژه صدچندان می‌کند، چراکه مشهد مرکز و کانون تجارت گیاهان‌دارویی کشور به شمار رفته و بیشترین حجم خرید، فروش و تجارت در این شهر صورت می‌گیرد و از سوی دیگر ارتباط با کشورهای همسایه، تعاملات، معاملات با آنها و راهیابی به بازارهای جهانی را با توجه به شرایط موجود، جایگاه مشهد را افزون‌تر می‌سازد.

*گردشگری؛ برگ برنده‌ای که دیده نمی‌شود

گردشگری سلامت سبز، یکی از برگ برنده‌های کشت گیاهان‌ دارویی است که در صنعت نوپای گردشگری می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد.

غلامی در این رابطه هم می‌گوید: بحث گردشگر و خدمات گردشگری سلامت سبز نیز با توجه به حضور گردشگران داخلی و خارجی اهمیت این قضیه را بیشتر می‌کند. از این رو ضرورت دارد شبکه زنجیره هم‌افزا، زمینه کسب ارزش افزوده ویژه را برای استان و کشور فراهم سازد. قسمت‌هایی دراین چرخه موردغفلت قرار گرفته که گسترش کارگاه‌ها و مراکز فراوری گیاهان‌دارویی بخشی از آن است، زیرا با توجه به ظرفیت فراوان این استان، کمتر مورد برنامه‌ریزی و دقت نظر قرار گرفته‌است.

کارشناس فن بازار گیاهان‌دارویی در توضیح بیشتر می‌گوید: از موانع جدی این حوزه در زمینه تولید می‌توان به تخصصی‌نبودن چرخه کشت گیاهان‌دارویی، فقدان برنامه و توجه به بازارهای هدف و نیاز مصرف‌کننده، نبود استانداردهای تولید و توجه به حداقل‌های اصول کیفیت تولید گیاهان‌دارویی اشاره کرد. حال آن‌که گیاهان‌دارویی همان‌گونه که از اسمش پیداست دارو بوده و خاصیت درمانی دارد؛ بنابراین لازمه تولید دارو، رعایت ضوابط خاص در فرآیند تولید تا مصرف است.

نبود کارخانه فرآوری یکی از مشکلات اصلی در صنعت گیاهان‌دارویی است که در صورت راه‌اندازی آن، موجب اشتغال‌زایی و موقعیت اقتصادی مناسب برای تولیدکنندگان و روستاهای مختلف استان خواهدشد.

*ظرفیتی بدون استفاده بهینه 

مجید رضایی فریمانی، مدیر صنایع تبدیلی و غذایی جهاد استان خراسان‌رضوی هم در پاسخ به این سوال که همه می‌دانیم این استان قطب تولید گیاهان‌دارویی است چرا از این ظرفیت به صورت بهینه استفاده نشده‌است، می‌گوید: نبود آگاهی کافی در زمینه منبع درآمدی تولید گیاهان دارویی، عدم تولید گیاهان‌دارویی متناسب با نیاز بازار و تقاضای شرکت‌های مصرفی و شبکه سازی محصولات فوق،عدم اطلاع رسانی درست از تولید کنندگان گیاهان‌دارویی در استان و محصول تولیدشده و نبود آموزش کافی به کشاورزان در خصوص تولید گیاهانی با کیفیت از مهم‌ترین دلایل این موضوع است.

او ادامه می‌دهد: ظرفیت مغفول مانده تولید و صادرات گیاهان‌دارویی و فرآورده‌های آن در ایران قابل احیا و توسعه است و می‌تواند در افزایش تولید ناخالص داخلی و ملی، ایجاد فرصت‌های شغلی و افزایش صادرات اثربخش باشد. البته صنعت گیاهان‌دارویی در حوزه‌های تولید، فرآوری و بسته‌بندی و بازاریابی نیازمند سرمایه‌گذاری است که هر یک با چالش‌های خاص خود مواجه هستند.

درست به همین دلیل است که تلاش‌هایی برای کنترل و نظارت بر روی صادرات، تولید و بسته‌بندی برخی گیاهان‌دارویی انجام شده و به طور مثال سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دستورالعمل‌هایی صادر کرده که برداشت و صادرات برخی از گیاهان‌دارویی غیرمجاز اعلام شده و فرهنگ‌سازی و آموزش لازم متضمن رعایت برداشت اصولی از طبیعت، تولید و بسته بندی و صادرات است که باید در این زمینه اقدام جدی انجام گیرد.

به گفته این مقام مسؤول، برطرف شدن مشکلات تولید و صادرات گیاهان‌دارویی نیاز به عزم ملی داشته و فقط با یک وزارتخانه نمی‌تواند این مشکلات را برطرف کند. برای توسعه کار و استفاده بهینه از این سرمایه ملی باید از ظرفیت مراکز دانشگاهی، علمی و تحقیقاتی به نحوه مطلوب بهره برد تا علاوه بر رشد و شکوفایی فعالیت‌های این حوزه، شاهد حضوری قوی در بازارهای بین‌المللی و کسب سهم مناسب از این بازار باشیم و کاشت، داشت و برداشت باید به صورت مکانیزه انجام شود. با این اقدامات محصول اقتصادی می‌شود و کشاورزان با رغبت بیشتری اقدام به تولید گیاهان‌دارویی می‌کنند.

رضایی فریمانی در ادامه می‌گوید: از عمده‌ترین مشکلات موجود بر سر راه رشد و توسعه گیاهان دارویی، بازاریابی محصولات آن است. بازاریابی صحیح سبب می‌شود تا محصولات بر اساس نیاز مصرف‌کنندگان تولید و به نحو بهداشتی و مورد پسند در اختیار آنان قرار گیرد. به دلیل ویژگی‌های خاص گیاهان‌دارویی چون فسادپذیری، تولید فصلی و حجیم بودن، بازاریابی محصولات آن از حساسیت بالایی برخوردار است و بایستی عملیات بازاریابی شامل انبارداری، حمل و نقل، درجه‌بندی، بسته‌بندی و تبدیل باشد.

مدیر صنایع‌تبدیلی و غذایی جهادکشاورزی استان در پاسخ به این‌که استقبال از داروهای گیاهی در بین مردم افزایش یافته چه برنامه‌هایی برای عرضه و آموزش آن دارید هم می‌گوید: با محرز شدن عوارض و پیامدهای سوء داروهای شیمیایی استفاده و تجویز این قبیل از داروها در کنار نمونه‌های شیمیایی و صنعتی مجددا مورد توجه قرار گرفت و سال به سال به میزان تولید و مصرف آن افزوده شد. تبلیغات موثر و برگزاری همایش مناسب و تغییر فرهنگ مردم به مرور افزایش استفاده از داروهای گیاهی را در پی دارد.

مریم خزاعی - جام جم خراسان رضوی