مسجد هزار ساله در محاصره موريانه ها

منشأ این نگرانی اما کلیپی بود که هفته گذشته روی خروجی یکی از سایت‌های خبری نشست و بعد هم به‌سرعت در فضای مجازی انتشار یافت تا علاوه بر واکنش میراث دوستان، تایید و تکذیب‌های متعدد کارشناسان و مسوولان میراث استان اصفهان را به دنبال داشته باشد.

پیگیری ما اما نشان داد نه با تکیه بر تکذیب‌ها می‌توان آسوده خیال بود و نه احتمال تخریب آنچنان قوی و نزدیک است که خبرش روی خروجی سایت‌های رسمی و غیررسمی نشسته اما در هر روی هشدار بجایی است که باید موردتوجه مسوولان میراث قرار گیرد تا علاج واقعه را قبل از وقوع کنند.

مسجد جامع اردستان در کنار قنات دوطبقه «مون» از مهم‌ترین آثار تاریخی و ارزشمند این شهر مرکزی استان اصفهان است.

مسجد بزرگ و آجری اردستان اما یکی از آثار تاریخی شاخص و بی‌نظیر ایران هم به‌شمار می‌رود و این یگانگی را علاوه بر برخورداری از گنبد و محرابی زیبا و باشکوه مدیون ویژگی‌های منحصربه فرد دیگری است ازجمله این‌که نخستین مسجد دو طبقه تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام است و با وجود عمر هزارساله خود که به دوره سلجوقیان برمی‌گردد، روی مخروبه‌های یکی از آتشکده‌های باستانی ایرانیان هم بنا شده است.

همین ویژگی‌ها هم باعث‌شده خبر هجوم موریانه‌ها به آن در مدت کوتاهی توجه بسیاری را به خود جلب کند.

در کلیپی که روی خروجی یکی از سایت‌های رسمی قرار گرفته و بعد هم در فضای مجازی چرخید، این‌طور گفته می‌شود که موریانه‌ها در حال خوردن حفاظ چوبی ستون‌ها هستند که سقف و گنبد منحصربه‌فرد مسجد جامع اردستان را نگه‌داشته‌اند. این گنبد را استاد محمود اصفهانی یکی از مهم‌ترین معماران ایرانی ساخته و در صفه صاحب‌الزمان واقع‌شده و موریانه‌ها هم به همین صفه حمله کرده‌اند. میزان این موریانه‌ها به حدی است که با بارش باران انبوهی از آنها در کف صحن اصلی قابل مشاهده و جمع آوری‌اند.

موریانه های باستانی مخرب

موریانه‌ ها یکی از مهم‌ترین آفات ساختمانی در جهان هستند و خسارت و هزینه‌های تعمیر خسارت موریانه‌ ها در سراسر جهان سالانه ۲۲میلیارد دلار برآورد شده ‌است.

در ایران نیز موریانه‌ عامل ایجاد خسارت‌های سنگین و غیرقابل جبران در بسیاری از بناهای تاریخی و خشتی شاخص است. در معرض خطر قرار گرفتن بناهای تاریخی توسط موریانه نه‌تنها برای مسجد جامع هزار ساله اردستان که برای بسیاری از بناهای تاریخی و خشت و گلی مناطق کویری مطرح است چنان که بسیاری از بناهای تاریخی استان‌های یزد، کرمان، خوزستان، اصفهان و شهرستان‌های زواره، کاشان و حتی بناهایی همچون ارگ‌بم و هفته‌تپه خوزستان از گذشته‌های دور در معرض خطر و تخریب و تغذیه موریانه‌ها بوده‌اند. امری ناگزیر که به‌راحتی نمی‌توان بناهای تاریخی کشور را از آن زدود و برای همیشه از بین برد اما می‌توان جلوی رشد آنها را گرفت.

آیا تهدید موریانه جدی است؟

آیا مسجد جامع اردستان هم در خطر جدی تخریب توسط موریانه قرار گرفته است؟ این پرسشی است که به صورت جدی این روزها مطرح می‌شود و در پیگیری ما اولین پاسخ‌ها به آن تکذیبه‌هایی از سوی مسوولان میراث استان اصفهان و شهرستان اردستان بود؛ تکذیبی که برخلاف گفته نمازگزاران برخی اهالی اردستان است که در همان حوالی مسجد زمین زراعی و باغات انار دارند و موریانه‌ها را بارها به چشم دیده‌اند؛ به‌ویژه هنگام نماز در صحن اصلی و بارش باران که این حشرات خسارت‌بار را از سقف و دیوارها و گنبدها شسته و به زیر می‌آورد.

حمیدرضا عباسپور، یکی از اهالی سالن در حوالی مسجد جامع اردستان درخصوص وضعیت این بنای تاریخی به ما می‌گوید: خاک این محله از نوع دشتی است و خواه‌ناخواه در خود موریانه دارد اما چند سال پیش خطر موریانه در این منطقه برای اهالی و حتی خود بنای مسجد بیشتر از اکنون بود و در حال حاضر با سم‌زدایی‌ای که شده به نظر می‌رسد موریانه‌ها کمتر از قبل شده باشند اما معتقدم همچنان خطر افزایش آنها وجود دارد.

شرایطی که خودمان فراهم کردیم

عباس قاسمی، کارشناس میراث‌فرهنگی اردستان درخصوص صحت این‌که آیا مسجد جامع اردستان در خطر جدی موریانه قرار گرفته است، می‌گوید: موریانه در این اثر کهن وجود دارد و نمی‌توان آن را انکار کرد ولی متولیان مسجد جامع اردستان و در راس آنها میراث‌فرهنگی نهایت تلاش خود را درباره سمپاشی و طعمه‌گذاری برای موریانه‌ها انجام می‌دهند. وی با تاکید به این‌که نکته مهم پیشگیری قبل از درمان است، می‌افزاید: استفاده از بخاری و بستن پنجره‌های خروجی و ایجاد هوای مرطوب و همچنین سوراخ‌کردن در و دیوار مسجد در طول سالیان دراز، محل امنی برای زیست و تولید مثل این حشرات فراهم کرده است.

موریانه هست اما قابل‌ کنترل

محمدرضا صدوقی، کارشناس‌ارشد تاریخی و میراث‌فرهنگی اردستان نیز معتقد است وجود موریانه در بناهای تاریخی غیرقابل انکار است و هنوز بشر نتوانسته صددرصد موریانه را از بناهای ساختمانی پاک کند اما می‌تواند عامل مهاجرت از نقطه‌ای‌به‌نقطه دیگر یا باعث کاهش و عدم رشد آنها شود.

وی درخصوص بنای مسجد جامع اردستان و تایید در معرض خطربودن آن توسط موریانه می‌گوید: بهمن سال گذشته بازدیدی از این مکان داشتم که به نظرم خطری جدی در بنا وجود نداشت اما اخیرا از وضعیت بنا اطلاعی ندارم.

این کارشناس تاریخی تاکید می‌کند مبارزه با موریانه یک امر تخصصی است که نه توسط کارشناسان مرمت و بنای تاریخی بلکه توسط کارشناسان تخصصی این امر باید آسیب شناسی شود زیرا برخی از حشرات معروف به سوسک چوب‌خوار ۸۰۰سال در یک بنای چوبی زنده می‌مانند که نه می‌توان آنها را به‌راحتی از بین برد و نه تکذیب کرد بلکه باید با کار کارشناسی و دفع آفات آنها را کنترل کرد.

روایت نادرست یک فیلم

مهدی مشهدی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اردستان اما فیلم منتشرشده در فضای مجازی مبنی بر خورده‌شدن بدنه مسجد جامع اردستان توسط موریانه را تکذیب کرده و می‌گوید آسیب‌های به نمایش درآمده در فیلم جدید نیست و به گذشته مربوط است و این آسیب‌ها اکنون بازسازی شده‌اند.

مشهدی در گفت‌وگو با جام‌جم یادآور می‌شود مسجد جامع اردستان از قدیم الایام موریانه داشته و کسی نمی‌تواند منکر موریانه در این مسجد شود اما اقدامات سم زدایی از این بنا از سال۱۳۹۷ با همکاری کارشناسان خبره در امر موریانه‌زدایی استان یزد از طریق طعمه‌گذاری، لانه کوبی و سمپاشی لانه‌های موریانه آغاز و ده‌ها میلیون تومان هم هزینه داشته است. وی با بیان این‌که سم زدایی موریانه‌ها امری تخصصی است که باید به صورت حرفه‌ای انجام شود تا ملکه را از بین ببرد، می‌گوید: این سم زدایی به صورت مستمر در این سال‌ها ادامه پیدا کرده و شاهد آن باغدارانی هستند که در اطراف این بنا شاهد بیرون ریختن موریانه‌ها به باغ‌های اطراف به چشم دیده بودند.

خطر موریانه‌ها در زمستان بیشتر است

رئیس اداره میراث‌فرهنگی اردستان تاکید می‌کند موریانه‌ها تا زمانی که در دیوار هستند آسیبی ندارند و وقتی خطرساز می‌شوند که مکان دارای نم و رطوبت شود که در بنای هزارساله مسجد جامع اردستان و به‌خصوص در صحن امام زمان که نماز برگزار می‌شود در فصل سرد سال هم بخاری روشن می‌شود و هم در معرض بارندگی قرار می‌گیرد؛ بنابراین در زمستان به خاطر نم و رطوبت حاصل از بارندگی و گرم شدن، احتمال نفوذ موریانه‌ها به داخل بدنه بنا و آسیب‌رساندن به آنها وجود دارد اما خطر جدی به‌خصوص برای بنای زیر گنبد و خطر ریزش وجود ندارد.

مشهدی می‌گوید: کل مسجد جامع اردستان مجهز به دور بین مدار بسته است و طی دو سه سال گذشته ترمیم چهار ایوان و نیز آجر فرش بخشی از محل و سم‌زدایی از موریانه حتی در لایه‌های بالایی انجام شده و بسیاری از موریانه‌ها از بین رفته‌اند و آسیب‌رسانی‌شان به حداقل رسیده ولی همچنان در لایه‌های داخلی بنا وجود دارند.

گفته می‌شود مالک مسجد جامع اردستان اداره اوقاف است و مسجد جامع اردستان نیز دارای موقوفاتی است که می‌توان از آن برای تامین بخشی از سم‌زدایی و نیز مرمت مسجد جامع استفاده کرد، این درحالی است که به گفته متولیان میراث‌فرهنگی شهرستان هیچ مبلغی برای کمک ‌هزینه حفظ این میراث‌فرهنگی از سوی اداره اوقاف اختصاص داده نشده است.

نفیسه راهداری - جام جم اصفهان