استفاده از نوعی گلسنگ برای پایش آلودگی هوای تهران

به گزارش جام جم آنلاین، آلودگی هوا و انتشار فلزات سنگین در هوا به دلیل اثرات نامطلوبی که دارند؛ یک نگرانی مهم در شهرها است. به همین دلیل نظارت دقیق بر آلاینده‌ها بسیار مهم است.

ابزار اصلی مورد استفاده در ارزیابی آلودگی هوا، پایش دستگاهی از طریق ایستگاه های نمونه‌برداری خودکار و پایش زیستی است.

این روش معمولاً نیاز به استقرار تعداد زیادی پمپ‌های نمونه‌بردار هوا برای نمونه‌گیری دارد. به دلیل هزینه بالای این ابزارها و تجهیزات در کشورهای در حال توسعه دسترسی به این تجهیزات کم است. به همین دلیل روش‌های پایش زیستی، به عنوان یک ابزار جایگزین و یا مکمل پیشنهاد شده است.

پایشگرهای زیستی متنوعی برای ارزیابی کیفیت هوا و عناصر جوی وجود دارد که گلسنگ‌ها، خزه‌ها، پوست درختان و برگ‌ها نمونه‌هایی از این پایشگرها هستند.

از بین تمام این گروه‌ها، گونه‌های گلسنگ به طور گسترده در مطالعات پایش زیستی آلودگی هوا و به عنوان یک شاخص زیستی برای ارزیابی کیفیت محیط زیست استفاده می‌شوند. این موجودات زنده در طیف وسیعی از محیط‌ها و در سخت‌ترین شرایط مانند بیابان و قطب‌ها می‌توانند زندگی کنند.

شهر تهران یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان است و تا کنون مطالعه‌ای در زمینه پایش کیفیت هوای این شهر با استفاده از گلسنگ‌ها انجام نشده است. به همین دلیل پژوهشگران میزان آلودگی عناصر و فلزات مختلف شش منطقه شهری تهران را با استفاده از نوعی گلسنگ اندازه‌گیری کردند.

در این مطالعه از گلسنگ «Ramalina sinensis» استفاده شد.. این نوع گلسنگ در ایران در مقیاس وسیع در جنگل‌های هیرکانی و ارسبارانی کشور بر روی تنه و شاخه درختان یافت می‌شود و از گونه‌های حساس به آلودگی هوا است.

در این مطالعه ، ۶ منطقه شهری شامل «اقدسیه»، «ستاد بحران»، «دانشگاه شریف»، «منطقه چهار»، «دانشگاه تربیت مدرس» و «گلبرگ» مورد مطالعه قرار گرفت.

گلسنگ‌ها از محیط‌ های غیر آلوده جنگل‌های هیرکانی در استان مازندران نمونه‌برداری شدند و به مدت شش ماه به شش منطقه شهری تهران منتقل شده و پس از پایان این دوره، از نظر شاخص‌های مختلف آلودگی و غلظت فلزات سنگی، بررسی شدند.

نتایج این مطالعه نشان داد که غلظت عناصر موجود در این گلسنگ به ترتیب مربوط به کلسیم، پتاسیم، آهن، منگنز، سدیم، منیزیوم، روی، سرب، کروم، مس، نیکل و مونوکسید کربن بود.

این نتایج نشان داد که بیشترین انباشت زیستی در گلسنگ مربوط به عناصر ضروری (کلسیم، پتاسیم، آهن، منیزیوم، سدیم، منگنز و روی است که این عناصر نقش مهمی در متابولیسم سلولی موجودات زنده دارند و غلظت اندک آن‌ها نیز در بدن به وسیله مکانیسم‌های مختلف کنترل می‌شود.

همچنین انباشت عناصر غیر ضروری مانند سرب، کروم، مس، نیکل و مونوکسید کربن، حتی در غلظت‌های پایین برای موجودات زنده، سمی است.

بررسی‌های این مطالعه حاکی از آن است که غلظت عناصر در مناطق شهری جنوب غرب تهران مانند دانشگاه شریف و منطقه ستاد بحران، نسبت به سایر مناطق بیشتر است که می‌تواند ناشی از ترافیک شدید، حجم بالای حمل‌ونقل و نیز نزدیکی به منابع صنعتی در این مناطق باشد.

بررسی شاخص «بار آلودگی» نشان داد که میزان آلودگی در مناطق مختلف به ترتیب دانشگاه شریف، ستاد بحران، دانشگاه تربیت مدرس، گلبرگ، منطقه چهار و اقدسیه است.

آنالیزهای مختلف در این مطالعه نشان داد که منشاء عناصر کمیاب جذب شده توسط گلسنگ به طور عمده، وسایل تقلیه است.

یافته‌های به‌دست آمده از این مطالعه، کاربرد و اهمیت استفاده از گلسنگ R. sinensis را نشان می‌دهد.

به گفته پژوهشگران این تحقیق؛ این رویکرد می‌تواند جایگزین مناسب، دقیق و مقرون‌ به صرفه گلسنگ را نسبت به سایر پایشگرهای زیستی آلاینده‌های هوا و تعیین سطوح مختلف آلودگی هوا در مقیاس بزرگ را ارائه کند.

در انجام این تحقیق محمد سهرابی؛ پژوهشگر گروه زیست فناری صنعتی و محیط‌زیست سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، نسرین حسن‌زاده و فریبا هدایت‌زاده از گروه محیط زیست دانشگاه ملایر و مهدی مفید پژوهشگر آلودگی محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، مشارکت داشتند.

یافته‌ های این مطالعه زمستان سال ۱۳۹۹ به صورت مقاله علمی با عنوان «پایش زیستی کیفیت هوا و عناصر کمیاب در مناطق شهری تهران با استفاده از گلسنگ اپی فیت» در مجله سلامت و محیط زیست؛ فصل‌نامه علمی پژوهشی انجمن علمی بهداشت محیط ایران، منتشر شده است.