وقتی صحنههای زد و خورد پر از اغراق فیلمهای هندی را تماشا میکنید، وقتی قهرمان فیلم چرخ هواپیمای در حال پرواز را میگیرد و بالا میرود انگار نه انگار که چیزهایی به نام شتاب یا جاذبه قرنها پیش در علم فیزیک کشف شدهاند یا وقتی گلولهای در فیلمهای طنز هندی شلیک میشود و هوا را میشکافد و پیش میرود تا قهرمان فیلم آن را با دست بگیرد و دور بیندازد، خیلی تند نروید که انگار فقط از هندیها چنین کارهایی برمیآید چون هیچ بعید نیست این کارها را ایرانیها برایشان انجام دادهباشند؛ نه اینکه ایده این اغراقهای بامزه کار ما ایرانیها باشد، ساخت و سازشان در ایران انجام میشود.
چطور؟ طراحان جلوههای ویژه و متخصصان انیمیشن در ایران از شرکتهای فیلمسازی هند سفارش کار میگیرند و طبق فیلمنامههای مد نظرشان این صحنهها را برایشان میسازند. اگر این توانایی را باور ندارید، نگاهی کنید به فیلم مسخرهباز به کارگردانی همایون غنیزاده که جواد مطوری برای ساخت جلوههای ویژه فیلم از جشنواره فجر جایزه برد. خیلی چیزها اصلا در فیلم وجود نداشت مثل پرندهای که وارد آرایشگاه شد یا حتی آن تصادفی که آرایشگاه را ترکاند. کاری که جواد مطوری در فیلمهایی مانند مسخرهباز یا متری شش و نیم انجام داد، صحنههایی که سهیل دانشاشراقی برای فیلمهایی مثل به وقت شام طراحی و اجرا کرد، استوریبوردهای شهرام عزیمی برای فیلم محمد رسولا... مجیدی و البته کلی صحنههای دیگر در فیلمهای ایرانی و خارجی هست که جادوی انیمیشنسازان ایرانی محسوب میشود. در استودیوهای انیمیشنسازی ایرانی خیلی خبرها هست؛ از همکاریهای بینالمللی تا ساخت آثار سینمایی مستقل و مشترک با خارجیها.
شرکتهای انیمیشنسازی در ایران با اتکا به دانش و هنر طراحان انیمیشن و متخصصان نرمافزارهای طراحی و انیمیت، صحنههایی خلق میکنند که اتفاقا در سینمای ایران کمتر خریدار دارند اما مورد توجه کشورهای صاحب صنعت فیلم و انیمیشن مثل هند، کره جنوبی، چین و ژاپن قرار گرفتهاند. این کشورهای صاحب صنعت در طول سال، تعداد قابل توجهی تولید دارند که ساخت جلوههای ویژه یا اجرای صحنههای انیمیشنی آنها را به شرکتهای ایرانی میسپارند.
به شرح دقیقتر یک شرکت چینی یا هندی برای ساخت یک فیلم انیمیشن، فیلمنامه را تکمیل کرده، طراحی اولیه را انجام داده، کانسپت اثر طراحی شده و حالا قرار است براساس دکوپاژ یا نمابندی فیلمنامه، صحنهها یکی بعد از دیگری ساخته و اجرا شوند. این همان بخشی است که متخصصان به آن میگویند کار گل! چون از خلاقیت و آفرینش محض در آن خبری نیست و فقط اجرای یک ایده خلاقانه به شمار میرود. بنابراین این بخش کار را میسپارند به نیروهای کار ارزانتر اما متخصص و کاربلد در کشورهایی مانند ایران و خودشان میروند سراغ طراحی ایدههای بعدی.شاید این اتفاق برای ایرانیها شبیه نوعی کارآموزی باشد که البته ایرادی هم ندارد اما بیحسن و فایده هم نیست. این شیوه همکاری باعث میشود انیمیشنسازان ایرانی، در کشور خودشان و کنار خانوادههایشان زندگی و کار کنند و درآمد ارزی داشته باشند.
از اوایل دهه ۸۰ انیمیشنسازان زیادی از نسل تحصیلکرده و دانشگاهی به امید کارهای بهتر به خارج از کشور مهاجرت کردند و موج بزرگی از مهاجرت طراحان انیمیشن شکل گرفت. حتی برخی آنها توانستند در کمپانیهای بزرگی مانند دیزنی هم به کار مشغول شوند اما یک ایرانی مهاجر بعید است در هیچ استودیوی جهانی مدیر ارشد یک پروژه انیمیشنی یا سینمایی شود.
در عوض کسانی در انیمیشن ایران ماندند و با جان سختی ادامه دادند و میتوانند مانند برخی هنرمندان مهاجرتکرده برای کمپانیهای خارجی کار کنند اما این همه آن چیزی است که برای صنعت فیلم و انیمیشن ایران میتوان متصور شد یا اینکه باید افقهای بلندتری را مد نظر داشت؟
شرکتهای انیمیشنسازی چند سالی است که با شرکتهای خارجی همکاری میکنند. مرحوم محمد ابوالحسنی از جمله فعالان خوشفکر انیمیشن ایران بود که این همکاریها را سبب خیر میدانست. او پیش از اینها در گفت و گویی به جامجم گفته بود این همکاریهای بینالمللی برای استودیوهای انیمیشنسازی درآمدی به همراه دارد که به تولید انیمیشن تزریق میشود و انیمیشنسازان را سر پا نگاه میدارد. ابوالحسنی تنها مشکل این همکاریهای بینالمللی را در نقل و انتقال پول میدانست و گفته بود به دلیلی تحریمهای بانکی برخی شرکتهای انیمیشنسازی ایرانی در کشور ترکیه یا امارات متحده عربی شرکتی ثبت میکنند تا بتوانند دستمزد همکاری با شرکتهای خارجی را دریافت کنند.تا اینجا تمام آنچه در صنعت انیمیشن ایران رخ میدهد، قابل اعتناست اما آیا این همکاریها، ارز آوریها و پیشگیری از مهاجرت فایدهای به حال انیمیشن ایران و رشد و تاثیرگذاری آن خواهد داشت؟
معاون تولید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گفتوگو با جامجم:
انیمیشن ایران حمایت مالی نمیخواهد
محمدرضا کریمیصارمی معتقد است انیمیشن ایران صنعتیشدن را مشق میکند، قدمهای بزرگی در عرصههای بینالمللی برداشته و حتی نیازی به حمایتهای مالی دولت ندارد! این حرفها را کسی میزند که یکی از ثابت قدمترین مدیران در عرصه انیمیشن است به ویژه انیمیشنهای مخصوص کودکان و نوجوانان. او که از هشت سالگی به عنوان عضو وارد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شده، همچنان یکی از اعضای این خانواده است و در کنار مدیریت بخشهای مختلف کانون از جمله امور سینمایی و واحد موسیقی، جشنواره بینالمللی پویانمایی تهران را در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان راهاندازی کرده است و حالا معاونت تولید کانون را برعهده دارد. کریمی صارمی در گفت و گو با جامجم، درباره اتفاقاتی که در شرکتها و استودیوهای انیمیشنسازی در حال وقوع است و تاثیرات و تبعات این اتفاقات صحبت کرده است.
اینکه انیمیشنسازان ایرانی، برای تامین نیازهای مالی با شرکتهای خارجی همکاری میکنند و کارهای اجرایی پروژههای خارجی را انجام میدهند، چه معنایی دارد و چه نتایجی خواهدداشت؟
اگر منظورتان این است که انجام بخشهای اجرایی پروژههای خارجی به معنای رکود انیمیشن ایران است، باید بگویم اصلا این طور نیست. این همکاریها به معنی قدم برداشتن در مسیر صنعتیشدن است و اگر چنین همکاریهایی صورت میگیرد به این دلیل است که ایران برای کشورهای صاحب انیمیشن، نیروی کار ارزان و البته حرفهای دارد و این یک امتیاز بزرگ محسوب میشود؛ چون وقتی ما با یک کمپانی حرفهای همکاری میکنیم، تولیدات عظیم انیمیشنی را تجربه میکنیم، یاد میگیریم طبق برنامه پیش برویم، خوش قول باشیم، حرفهای و صنعتی کار کنیم و روشهای تولید صنعتی را مشق کنیم، ارزآوری داشتهباشیم، نیروی کار حرفهای تربیت کنیم و هنرمندان مجرب ما برای درآمد بیشتر مجبور به مهاجرت نشوند. ضمن اینکه وقتی همکاریهای دو سویه شکل میگیرد، خارجیها به توانمندی ایرانیها مطمئن میشوند و در کنارش تاثیر فرهنگ، ادبیات و هنر ایرانی و دینی را در انیمیشنهای ایرانی میبینند و جه بسا به شرکتهای ایرانی تولید انیمیشن سفارش بدهند.
فکر میکنید این همکاریها میتواند زمینه رشد و صنعتیشدن انیمیشن ایران را فراهم کند؟
وقتی هنرمندان ما استانداردهای برنامهریزی حرفهای برای تولید انیمیشن را میآموزند، رشد میکنند. هیچ سفارشدهندهای بابت کار ضعیف پول نمیدهد و این سفارشدهندگان اگر بروند بلوک شرق میتوانند انیمیشنهای درجه یک را از تولیدکنندگان شرقی بخواهند اما وقتی سراغ شرکتهای ایرانی آمدهاند یعنی به دنبال نیروی ارزان قیمت برای تولید هستند که همان کیفیت را عرضه میکند. این خودش به معنی صنعتی شدن است چون در صنعت انیمیشنسازی است که پول و اقتصاد اهمیت دارد. حالا در این صنعت بزرگ، ایران هم مشارکت دارد حتی به عنوان نیروی کار ارزان اما این همکاری به نفع ما هم هست. به عبارتی یک موقعیت دو سر برد ایجاد شده؛ سفارش دهندهها به تولید ارزان و باکیفیت میرسند ما هم صنعتی شدن را تجربه میکنیم، اشتغالزایی صورت میگیرد و برای تولیدات مستقل درآمد به دست میآوریم. این همکاری امتیاز بزرگی است؛ چون در یک زمینه بسیار سالم و برای نیروهای متخصص و دانشآموخته فرصت اشتغال فراهم میشود و اگر از این فرصت بهره بگیریم و برایش برنامه داشتهباشیم، میشود تولیدات مشترک بر اساس ادبیات غنی و ایدئولوژی دینی خودمان داشتهباشیم. تا جایی که من میدانم بیشتر کمپانیهای انیمیشنسازی در جهان، به دنبال محتوای سالم و پاک هستند چون نمیخواهند فرزندانشان فیلمهای نامناسب ببینند. حالا نوبت ماست که فرهنگ خودمان را صادر کنیم.
به عبارتی شما معتقدید در کنار کارهای اجرایی برای شرکتهای خارجی باید به سمت تولیدات مشترک گام برداریم؟
بله. این همکاریها به دو شکل میتواند باشد یکی اینکه فیلمنامه، دکوپاژ، طراحی کاراکترها و سایر مقدمات فراهم شدهباشد و فقط اجرای آنها را به شرکتهای ایرانی بسپارند و شیوه دوم این است که شرکتهای ایرانی در محتوای انیمیشنها سهیم باشند. بهعبارتی در شیوه دوم بر اساس قرارداد با کشورهای دیگر برای آنها صفر تا صد یک اثر را تولید کنیم. ما گرافیک خیلی خوبی داریم، موسیقی فوقالعادهای داریم و داستانهای جذاب و تازه که بسیاری از کشورها طرفدارش هستند.بسیاری از فیلمهای برگزیده ایرانی را در جشنوارههای کودک نگاه کنید، سلامت موضوعی دارند، خوشتکنیک هستند، موسیقی فوقالعادهای دارند، از مینیاتور و نقاشی و گرافیک و نگارگری ایرانی بهره بردهاند و به همین دلایل خواهان دارند. درست است که در تمام جهان کمپانیهای انیمیشنسازی اهداف خودشان را دنبال میکنند اما کم نیستند شرکتها و تلویزیونهایی که به دنبال آثار سلامت هستند و ما میتوانیم این آثار را به بازار انیمیشن صنعتی جهان عرضه کنیم.
همه اینها درست اما تا وقتی که سالی دو سه فیلم انیمیشن خوب و با کیفیت روی پرده سینما نداشتهباشیم به نظر میرسد این صنعت رشد نکردهاست!
دو سال گذشته اگر کرونا نبود، شما فیلمهای خیلی خوبی روی پرده میدیدید. فیلشاه اثر موفقی بود و حالا شرکت سازنده فیلشاه دارد برای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بچه زرنگ را میسازد. در یکی از شرکتهای شهر کرمان یک فیلم سینمایی خیلی خوب در دست ساخت است که به زودی اطلاعاتش منتشر خواهدشد. برادران نکویی در حال تولید یک سریال خیلی خوب و حرفهای برای کانون هستند، گروه سازنده بچه زرنگ در کنار ساخت انیمیشن سینمایی، سریال بچهزرنگ را میسازند و قرار است همزمان با آن لوازم جانبی این انیمیشن هم وارد بازار شود. اگر این صنعتی شدن نیست، پس چیست؟اگر کرونا اجازه میداد برنامه اکران در سینماها درست پیش برود، شاهد چند فیلم سینمایی خیلی خوب بودید که در دنیا هم میدرخشیدند. سینمایی فیلشاه به چند کشور فروخته شده و این اعتماد در بازار انیمیشن جهان به شرکتهای ایرانی وجود دارد که هر شرکت ایرانی میتواند هر دو سال یک فیلم انیمیشن خیلی خوب تولید کند. این سرعت برای تولید انیمیشن بسیار خوب است، یعنی شرکتهای ایرانی کنترل پروژهها را دست گرفتهاند، کار کردن با ابزار را خوب میدانند. شاید ۱۰ یا ۱۵ سال پیش هم فیلم سینمایی میساختیم اما خطاهایی داشتیم اما حالا تولیدکننده جدی انیمیشن محسوب میشویم و با وجود همه مشکلات در حال رقابت هستیم؛ مشکلاتی مانند تحریمهای مالی و ضعیف شدن اقتصاد کشور. با این همه تولید ادامه دارد و همین حالا در کانون، ۱۹ انیمیشن کوتاه در دست تولید است که به امید فروشهای خارجی و حضورهای بینالمللی و جوایز بینالمللی با قدرت پیش میروند. مثلا هفته پیش انیمیشن «خرچنگ» خانم شیوا صادقاسدی ۵۰۰۰ یورو جایزه گرفت. کانون این جوایز را در اختیار انیمیشنسازها قرار میدهد که تولیدات بعدی را کلید بزنند.این خیلی مبارک است که انیمیشن ایران دارد برای کشورهای صاحب انیمیشن کار میکند اما به شرط آنکه هوشمندانه پیش برویم، هدف داشتهباشیم.
اما هنوز به صنعت سودآور، فرهنگساز و یک جریان فرهنگی تاثیرگذار در انیمیشن دست پیدا نکردهایم.
برای این اتفاق نیاز به زمان داریم. کمپانیهای مطرح جهان حداقل صدسال از ما جلوتر هستند و ما فقط ۱۰سال است که صنعتیشدن انیمیشن را جدی گرفتهایم.
امروز دنیای فناوری فرصت جهیدن و رشد سریع را فراهم میکند. شاید به جز زمان به چیزهای دیگری نیاز باشد.
دیگر دوره حمایتهای مالی گذشته، تجربه نشان داده در هر زمینهای پای پول و حمایت مالی دولتی به میان آمده و سرمایه تزریق شده، مسائل دیگری ایجاد شدهاست. تولیدکنندگان انیمیشن دنبال گرفتن بودجه نیستند، نیاز به زیرساختهای عرضه و نمایش آثارشان دارند تا چرخه صنعتی شدن کامل شود و بتوانند خودشان پول در بیاورند. شاید تولیدکنندگان مستقل آثار کوتاه نیاز به حمایت داشتهباشند چون فیلم کوتاه اکران ندارد، نمایش آثارشان سخت است و باید به جشنوارههای جهانی راه پیدا کنند اما فیلمهای سینمایی انیمیشن نیاز به فرصت خوب برای اکران دارند. کمی صبور باشیم تا فرصتهای خوب اکران به انیمیشن ایران اختصاص پیدا کند، سالنهای ویژه نمایش انیمیشن داشته باشیم، مدارس بازگشایی شوند، سالنهای مراکز دولتی فعال شوند، خانوادهها به سینماها بیایند و فیلمهایی که این روزها مراحل تولید را پشت سر میگذارند به اکران برسند، آنوقت خواهید دید جه اتفاقات خوبی در انیمیشن ایران رخ داده است.
آذر مهاجر - ادبیات و هنر / روزنامه جام جم