تصویربرداری از قرص اطراف یک سیاره فراخورشیدی

مراحل پیدایش آنها نیز بسیار پیچیده و اسرارآمیز است. احتمالا شبیه همان مراحلی است که منظومه شمسی نیز از سر گذرانده است و اکنون با مطالعه فراخورشیدی‌ها امیدواریم به گوشه‌ای از اسرار آنها دست یابیم. اما از آن عجیب‌تر، پیدایش قمرهای این سیاره‌هاست.

در همین منظومه شمسی هستند سیاره‌های غول‌پیکری مثل زحل با تعداد زیادی قمر که هنوز به درستی نمی‌دانیم چگونه به وجود آمده‌اند. اما آیا ممکن است بتوانیم در سیاره‌های فراخورشیدی شاهد تولد و تکوین اقمار آنها باشیم؟!

به‌تازگی تحولی شایان توجه در این عرصه رخ داده است. اخترشناسان برای نخستین‌بار موفق شدند از یک قرص در اطراف یک سیاره فراخورشیدی جوان تصویربرداری کنند! به نظر می‌رسد در این قرص گازی و گرد و غباری قمرهایی تازه در حال تکوین هستند.

حدود سه سال پیش اخترشناسان در اطراف ستاره‌ای جوان به نام‌PDS 70‌ دو سیاره جوان کشف کردند که‌PDS 70b‌ و‌PDS 70c‌ نام گرفتند البته کشف سیاره‌ های فراخورشید معمولا با روش‌های پیچیده‌ای انجام می‌شود.

هنگام تولد ستاره‌های جوان معمولا قرصی از گاز و گرد و غبار در اطراف آنها حضور دارد. سیاره‌های فراخورشیدی در همین قرص‌ها به وجود می‌آیند.

در اطراف ستاره‌PDS 70‌ سیاره‌ها به وجود آمده‌اند. هر چند همچنان قرص گرد و غباری در اطراف آن می‌درخشد اما آنچه به‌تازگی اعلام شد کشف قرصی از گاز و گرد و غبار پیرامون سیاره‌PDS 70c‌ است. یعنی این سیاره فراخورشیدی یک قرص پیراسیاره‌ای دارد.

این کشف در طول موج‌های رادیویی صورت گرفت. در مرکز تصویری که می‌بینیم ستاره‌PDS 70‌ قرار دارد، قرصی از گرد و غبار در اطراف آن دیده می‌شود.

لکه درخشان دیگری نیز وجود دارد؛ این همان قرص گرد و غباری در اطراف سیاره‌PDS 70c‌ است. در همین قرص پیراسیاره‌ای است که احتمالا قمرهایی در حال شکل‌گیری‌اند.

این قرص از ذرات گرد و غبار و گاز تشکیل شده است. به دلیل برهمکنش ذرات گرد و غبار با مؤلفه گازی این امکان است که ذرات بزرگ‌تر به وجود بیایند.

از به هم پیوستن این ذرات به ‌تدریج می‌تواند یک قمر شکل بگیرد. محاسبات نشان می‌دهد این فرایند طی چند میلیون سال باید به سرانجام برسد البته هنوز هم اخترشناسان جزئیات فرایند به هم پیوستن ذرات کوچک‌تر و پیدایش ذرات بزرگ‌تر را به‌درستی نمی‌شناسند.

دقیقا به همین دلیل است که تصویربرداری مستقیم از یک قرص پیراسیاره‌ای می‌تواند بسیار مهم باشد. زیرا با مطالعه این سامانه می‌توان سازوکارهای پیدایش اقمار را شناخت.

نکته جالب اینجاست که در اطراف سیاره دیگر این سامانه یعنی‌PDS 70b‌ شواهدی مبنی بر حضور قرص گرد و غبار به دست نیامده است.

برخی از اخترشناسان معتقدند شاید در اطراف این سیاره قمرهایی به وجود آمده باشند؛ و قرص احتمالی آن اکنون از بین رفته است.

اگر چنین باشد، با ابزارهای رصدی فعلی نمی‌توان چنین قمرهایی را حتی در صورت وجود آشکارسازی کرد.

دکتر محسن شادمهری - دانشیار گروه فیزیک دانشگاه گلستان / روزنامه جام جم