نیاز به نسیم بهاری در روزگار موسیقی‌های گوش‌خراش

چند قدم عقب‌تر هم که انقلاب بود و شور و شوق هوایی تازه برای نسل قدیمی‌تر و سرودهایی غرورآفرین که در شیپور این پیروزی می‌دمید.

سال‌ها گذشت و دهه به دهه پیش آمدیم و فاصله گرفتیم از آن روزها، حالا این اقتدار از جایی دیگر سربرآورده بود و سرود که در زیر سایه سنگین موسیقی‌های رنگارنگ و متنوع در گوشه‌ای منزوی شده بود گاهی با یک اتفاق ملی همچون پیروزی تیم‌های ورزشی در مسابقات بین‌المللی بیرون می‌آمد و با نت‌هایش روح جمعی را به هم متصل می‌کرد.

سرودهای انقلابی و حماسی هم که دیگر برچسب نوستالژی خورده بودند و به ضرورت سالروزهای تاریخی و یادآوری روزهایی در تقویم، از آرشیو بیرون می‌آمدند. البته در تمام این سال‌ها مرکز موسیقی و سرود صدا و سیما به فعالیت خود ادامه داد اما سوال اینجاست چرا دیگر آثار ماندگاری مانند سرود و موسیقی‌های انقلابی چند دهه‌ قبل ساخته نمی‌شود، آیا تنها اقتضای آن دوره موجب اثربخشی اشعار و سرودهای حماسی شده بود یا اینکه این ژانر نتوانست همگام با تغییرات جامعه و ظهور تکنولوژی، رویش انواع موسیقی‌های جدید و خوانندگان و آهنگسازان تازه نفس همراه شود و گلیم خودش را از آب بیرون بکشد. دلیلش هرچه که باشد به نظر می‌رسد اولین گام برای احیای این موسیقی انسجام‎بخشی و یکپارچه کردن بخش‌های مختلف آن از جمله حفظ ارتباط با خوانندگان و شاعران متعهد است. اتفاقی که وزیر فرهنگ و ارشاد چند روز پیش  در آیین گرامیداشت هنرمندان موسیقی حماسی حاضر در جبهه‌های هشت سال دفاع مقدس بر آن تأکید کرد و گفت: قصد داریم ضمن حفظ این میراث و ظرفیت بزرگ به خلق دوره جدیدی در اعتلای شعر و سرود و موسیقی کشورمان بپردازیم. اسماعیلی خبر از ایجاد مرکز سرود و آهنگ‌های انقلابی دارد که قرار است به زودی‌راه اندازی شود تا این نگاه ارزشمند را احیا کند. اما برای راه اندازی مرکز سرود و موسیقی انقلابی مؤثر آن هم در سال‌هایی که جامعه تفاوت‌های معنادار و قابل تأملی با سی ـ چهل سال قبل دارد توجه به چه رویکردها و سیاست‌هایی الزامی است، این سؤالی است که در کنار چند پرسش دیگر، دو تن از اهالی شعر و موسیقی که دستی هم در تولیدات انقلابی داشته‌اند به آن پاسخ خواهند داد.

سرود مثل هوای تازه نفوذ می کند

مصطفی محدثی خراسانی، شاعر و منتقد ادبی با بیان این که ضرورت پرداختن به سرودهای انقلابی پنج سال قبل و زمانی که شاعران با مقام معظم رهبری دیدار داشتند، به نوعی احساس شده بود، می‌گوید: اتفاقاً رهبری در همان جلسه بحث سرود را پیش کشیدند و مطالبی هم  عنوان کردند که بعدها ماندگار شد؛ همچون اینکه «سرود مثل هوای تازه، مثل نسیم بهاری نفوذ می کند، هیچ لازم نیست وادار بشوند کسانی که آن را ترویج کنند، تقریظ بنویسند، شعر بگویند، نه! خود سرود وقتی که خوب تنظیم شد، اثر می کند. ما این را امروز کم داریم، امروز بنظر می‌رسد که ما به این احتیاج داریم». پس از آن هم موجی در صدا و سیما و رسانه‌های دیگر راه افتاد که در این راستا کاری انجام دهند اما اقدامی صورت نگرفت. البته بنده به عنوان مدیر موسیقی و سرود سازمان هنری سینمایی دفاع مقدس، دو دوره جشنواره ترنم حماسه را برگزار کردم که ویژه متن‌های سرود و ترانه‌های دفاع مقدس بود و آثار خوبی هم به جشنواره رسید.

وی با اشاره به پیشینه سرود ادامه می‌دهد: در سال‌های اول انقلاب و دفاع مقدس سرود در سطوح ملی، دانش آموزی و حتی جوانان گونه تأثیرگذار موسیقی شد، گروه‌های سرودی تشکیل شدند و اتفاقاً آثار درخشان موسیقی آن زمان هم بیشتر تِم سرودی دارند مانند آثاری که زنده یادان راغب و سبزواری سرودند و خوانندگانِ آن دوره خوانند و بسیار تأثیرگذار شدند و هنوز هم سرودهایی همچون «این بانگ آزادی ست کز خاوران خیزد» و ... در یادها مانده است. اینها تبدیل به زمزمه هر روزه مردم شد و نفوذ و گسترش بسیاری هم در جامعه پیدا کرد اما در طول زمان فضا برای صداهای دیگری در عرصه موسیقی باز شد و گونه‌های مختلف به میدان آمدند. اینجا لازم بود که جریان موسیقی سرودی پایه‌ریزی شده در مواجهه با این صداها و گونه‌های مختلفی که به میدان آمده‌اند تقویت ‌شود تا بتواند به مسیر و هدفش ادامه دهد در حالی که این اتفاق نیفتاد.

موسیقی در دوره‌ای یکه‌تاز بود

این منتقد ادبی با بیان اینکه اوایل انقلاب و زمان جنگ موسیقی انقلابی اصلاً رقیب نداشت و یکه‌تاز بود، ادامه می‌دهد: علاوه بر این فضای موسیقی آن‌قدر باز نبود، گونه‌های مختلف موسیقی وجود نداشت و ارتباطات رسانه‌ای مجازی هم مانند امروز شکل نگرفته بود. آن زمان فقط دو شبکه تلویزیونی داشتیم که همه این سرودها به طور مداوم پخش و در نهایت تبدیل به ژانر غالب می‌شد. اما وقتی صداهای دیگر به عرصه آمدند ضرورت داشت این گونه موسیقی تقویت شود تا بتواند با آن موسیقی‌های رایج روبه‌رو شود و از جریان عمومی موسیقی و ذهن مخاطب جا نماند اما کم کم این جنس از موسیقی به حاشیه رفت و به موازات آن ذائقه مردم نیز تغییر کرد و گونه‌های دیگری از موسیقی با شیوه‌های متفاوتی به میدان آمدند. امروز اگر از سرود صحبت کنیم به یاد همان سرودهایی می‌افتیم که زمان انقلاب و جنگ از تلویزیون پخش می‌شد، درحالی که می‌توانستیم این روند را ادامه دهیم و آن را به روز کنیم تا در کنار فضاهای قدرتمند موسیقی، سرود هم به عنوان ژانری تاثیرگذار به حیات خودش ادامه دهد، چرا که ذات انقلاب و آرمان‌هایش همچنان ادامه دارد و فضا برای موسیقی حماسی باز بوده است.

به حاشیه رفتن موسیقی انقلابی

این شاعر در پاسخ به اینکه با وجود این ظرفیت‌ها اما چرا این اتفاق نیفتاد، تأکید می‌کند: فکر می‌کنم این از عدم هوشمندی نظام فرهنگی ما بوده که هیچ برنامه‌ریزی مشخصی در این حوزه‌ها انجام نشده و مدیران برای آن سیاست‌گذاری‌های کلان انجام نداده‌اند و منتظر ماندند ببینند چه اتفاقی می‌افتد تا اگر لازم شد و ضرورتی حس کردند به میدان بیایند و کارهایی انجام بدهند که آن هم قطعاً انفعالی است و نمی‌تواند تاثیرگذار باشد.

به گفته محدثی خراسانی؛ این اتفاق در بسیاری حوزه‌ها رخ داده و منحصر به سرود نیست اما حوزه شعر وضعیت دیگری دارد زیرا شعر متکی به شاعر بوده و سرمایه گذاری خاصی نمی‌خواسته و شاعران خودشان در میدان بودند و طبیعتاً این انقطاع ایجاد نشد و شعر انقلاب و دفاع مقدس جریان مستمری داشته که ادامه پیدا کرده است تا امروز که شعر انقلابی، مدافع حرم و مقاومت داریم که ریشه‌دار است و کاملاً با ذهن و توان امروزی سروده می‌شود و مخاطب خودش را هم دارد، اما در حوزه موسیقی کاستی‌های بسیاری وجود دارد و دلیلش هم این است که این حوزه نیازمند حرکت جمعی و پشتیبانی است و طبیعتاً یک نظام فرهنگی باید تدارکات لازم را برای آن فراهم کند و چون چنین حمایتی صورت نگرفته، این اتفاق افتاده است.

کاری ظریف و دشوار در پیش است

امروز مرکز سرود و آهنگ‌های انقلابی در حالی که تاسیس خواهد شد که اگرچه از روزهای انقلاب و دفاع مقدس فاصله گرفتیم اما در یک جنگ اقتصادی تمام عیار هستیم و مردم درگیر مسائلی همچون تأمین معیشت روزمره خود هستند. این سرودها قرار است چگونه باشند و چه شعری باید سرود و در قالب موسیقی بُرد تا مردم آن را بپذیرند. این منتقد ادبی پاسخ این سؤال را اینگونه می‌دهد: کاری که مسئولان فرهنگی قصد انجام آن را دارند بسیار دشوار و ظریف است و باید توجه داشته باشیم این حرکتی نیست که یک شبه به نتیجه برسد. راه اندازی چنین مرکزی کار مشکلی است و باید با یک شیب ملایم جلو رفت تا بتوان آن جریان رها شده و منقطع سرودهای انقلابی را ترمیم کرده و این پیوند گسسته را مجدداً برقرار  کنیم.

وی ادامه می‌دهد: باید به اینکه نکته هم توجه کنیم که ایجاد این پیوند به سبک و سیاق سابق نیست که سرودهایی با این مضمون مانند «آمریکا، آمریکا، ننگ به نیرنگ تو، خون جوانان ما می‌چکد از چنگ تو» و ... بسازیم. این تم‌ها ضمن اینکه ارزشمند هستند اما نمی‌توانند زبان نسل امروز باشند و خواست ملت را برآورده کنند. ما در این مسیر با ساختار ظریفی مواجهیم  و باید از موسیقی‌های رایجی که مردم می‌پسندند استفاده کنیم و از نوع اصیل آن هم بهره ببریم و با حضور کارشناسان موسیقی و با مشورت شاعران توانمند و کمک گرفتن از جامعه‌شناسان، روانشناسان و عالمان حوزه رسانه آن را به سمت موسیقی‌های جاندار حیاتمند و حماسی سوق دهیم تا بتوان این نسل را با آن همراه کرد. اما اگر قرار باشد بی‌برنامه و بی‌پشتوانه کاری انجام بدهیم قطعاً نتیجه‌بخش نخواهد بود.

 مافیای موسیقی هرکه را بخواهد با پول می‌خرد

اما محمد گلریز که خود یادگاری از روزهای انقلاب و دفاع مقدس است چه می‌گوید و چه نظری نسبت به تأسیس این مرکز موسیقی او دارد. این خواننده پیشکسوت درباره اینکه چرا سرودهای انقلابی در طول این سال‌ها به فراموشی سپرده شد، می‌گوید: دلیلش روشن است؛ دشمنان خارجی، داخلی و کسانی که چندان سازشی با انقلاب ندارند به راه‌های مختلف متوسل شدند تا نگذارند این موسیقی جان بگیرد. آنها این نکته را به خوبی می‌دانند که موسیقی از هنرهای اثرگذاری است که می‌تواند روی مردم به ویژه جوانان تاثیرات مستقیمی داشته باشد.

وی با بیان اینکه تلفیق موسیقی و شعر در قالب سرود موثر است و نتیجه‌اش را هم دیده‌ایم با مثالی از موسیقی‌های ماندگار برخی سریال‌ها می‌گوید: بارها پیش آمده سریالی پخش شده که موسیقی متن آن بیش از خود سریال ماندگار ‌شده است و مردم آن را زمزمه می‌کنند، در حالی که ممکن است به مرور زمان آن فیلم یا سریال در یادها کمرنگ شود اما موسیقی که یادآور آن سریال است باقی می‌ماند و این نشان می‌دهد اثرات موسیقی در ذهن بیش از سایر هنرهاست. در این میان دشمن هم متوجه شده که موسیقی حساس و اثرگذار است و از همین راه وارد شده و با تبلیغات بی حد و مرز داخلی و خارجی جریاناتی را ایجاد کرده است.

به گفته گلریز مانند این نگاه پیش از انقلاب هم وجود داشت، وی می‌گوید: خاطرم هست سال‌های پیش از انقلاب مافیای موسیقی وجود داشت و خوانندگان را در میهمانی‌ها یا کافه‌ها انتخاب و آنهایی را صدای خوش یا وجهه‌ای داشتند جذب می‌کردند. این مافیا روی این خوانندگان سرمایه‌گذاری کرده و به دلخواه خودشان آنها را معرفی و در برنامه‌های مختلفی از آنها بهره برداری می‌کردند. البته آن زمان نسبت به این کار حساسیتی هم وجود نداشت اما موسیقی سنتی تحت‌تاثیر این جریان قرار گرفته بود.

وی با تأکید بر اینکه در حال حاضر نیز وضع به همین منوال است و مدیر برنامه‌ها ظهور کردند، ادامه می‌دهد: طی همین روند خوانندگانی وارد عرصه موسیقی شدند که به تعبیر من موسیقی آنها «اجق وجق» است. اینها آمدند و همه برنامه‌ها را گرفتند و اتفاقاً خیلی هم نفوذ دارند و به راحتی هرکه را بخواهند با پول می‌خرند و اهداف خودشان را پیاده می‌کنند. نکته جالب اینجاست آن دسته از عزیزانی که در عرصه موسیقی انقلابی و حماسی فعالیت می‌کنند و آثار ماندگاری از خود به جای گذاشتند را همین گروه با نفوذی که دارند بیکار کرده‌اند و البته برخی هم با هدف سیاسی این کار را کردند تا با موسیقی مبتدل افکار جوانان ما را به انحراف بکشانند. تاسف آور این است که در مقابل هم برخی عمدی یا غیرعمدی از آنها حمایت می‌کنند و این به دلیل پول کلانی است که در این میان وجود دارد و باعث می‌شود برخی از قوانین چشم پوشی کنند.

گلریز می‌گوید: شما از مدیر مرکز موسیقی صدا و سیما سوال کنید چرا در این چندسال به موسیقی ارزشی و انقلابی پرداخته نشده و اگرهم به آن بهایی داده شده به ندرت و انگشت‌شمار بوده و در مناسبت‌های مختلف اثر تولید شده است، در حالی که در دهه‌های گذشته ما در همین مرکز روزی ۱۰ قطعه موسیقی ضبط و تولید می‌کردیم.

دشمن تأثیر موسیقی را به درستی دریافته بود

وی در پاسخ به این پرسش که آیا معتقد است این روند بی‌ضابطه باعث کمرنگ شدن جریان موسیقی انقلابی شده، می‌گوید: بله این جریان چنین اتفاقی را رقم زد و باعث شد موسیقی انقلابی کمرنگ شود، از طرفی دیگر همانطور که گفتم آنها متوجه شدند یکی از مسائلی که می‌تواند انقلاب ما را پررنگ کند موسیقی‌های حماسی و ارزشی است و درست همان را نشانه گرفتند. بنابراین اگر این مسایل کمرنگ شده ریشه دارد و ریشه آن در برخی از مسئولان بلندپایه فرهنگی ماست که به آن اهمیت ندادند. اما مردم به دولتی که روی کار آمده امیدوار هستند و متولیان فرهنگی آن هم نشان دادند که به هنر ارزشی بها می‌دهد.

وی با اشاره به برنامه چند روز پیش در تالار وحدت یادآور می‌شود: در حاشیه گرامیداشت هنرمندان موسیقی حماسی با وزیر ارشاد گفت‌وگویی داشتم و ایشان اظهار امیدواری کرد که بیشتر به مسائل ارزشی توجه نشان داده و تاکید کرد برای دهه فجر و مناسبات‌های مختلف با اقتدار وارد شویم و بیش از پیش به آن اهمیت دهیم.

این خواننده پیشکسوت با بیان اینکه رهبر انقلاب درباره مسایل مختلف دفاع مقدس چندین بار شفاف صحبت کرده و تاکید داشتند که باید جدی وارد میدان شویم، می‌گوید: متاسفانه وقتی ما تبلیغات خوبی نداریم و به درستی وارد عرصه تولید نمی‌شویم دشمن پیش می‌رود. ما شاعران، آهنگسازان و هنرمندان بسیار خوبی داریم که به روز هستند و می‌توانند تولیدات ارزشمند و شاخصی ارائه کنند که هم بدیع و نو باشد و هم اصالت خودش را حفظ کند. مطمئن باشید در این عرصه کسانی هستند که می‌توانند به خوبی از عهده این کار برآیند اما باید امکانات لازم را در اختیار آنها قرار داد.

تبلیغ، تولید و سرمایه‌گذاری؛ سه مؤلفه موردنیاز

گلریز با اشاره به مولفه‌های مورد نیاز در راه‌اندازی مرکز سرود و آهنگ‌های انقلابی می‌گوید: به نظرم یکی از کارهای موثری هم که می‌توان انجام داد برپایی کنسرت و اجرای سرودها و آثار خاطره‌انگیز و نوستالژیک است. وزیر باید شخصاً ورود کند و بودجه در اختیار گروه‌ها دهد تا بتوان به نتیجه رسید. همچنین باید با ایجاد اتاق فکر، نگاه‌های متنوع را وارد میدان کرد، همچون گذشته که در مرکز موسیقی بخش‌های مختلفی همچون موسیقی آیینی، کودکان، جوانان و ... داشتیم و این تولیدات به صورت اختصاصی ضبط می‌شد. سه مولفه تبلیغ، تولید و سرمایه‌گذاری از ضرورت‌های مورد نیاز است و شکی ندارم اگر دست به دست هم داده و اراده این کار را داشته باشیم در عرض یک سال ورق برمی‌گردد و می‌توان در ژانرهای مختلف موسیقی به تعادل دست پیدا کرد.

صبا کریمی/ روزنامه جام جم