تب استخوان‌ شکن سوغات پشه آئدس

مثلا می‌دانیم پشه‌ خاصی وجود دارد که می‌تواند بیماری خطرناک مالاریا را به انسان انتقال دهد. در روزهای اخیر نیز مشاهده نوعی پشه در استان هرمزگان که عامل سرایت چند نوع بیماری است سبب نگرانی مردم منطقه و مسؤولان سلامت کشور شده است.

اگر این نوع پشه‌ به ویروس این بیماری‌ها آلوده شود، خواهد توانست با نیش خود بیماری را به افراد بسیاری انتقال دهد.

تنها راه پیشگیری از بیشتر این بیماری‌ها، مهار پشه ناقل از طریق از بین بردن محل زندگی آن است و به همین دلیل لازم است پاکسازی و سم‌پاشی زیستگاه‌های آن جدی گرفته شود.

در ادامه با این پشه و زیستگاه‌، چرخه زندگی و نحوه بیماری‌زایی آن آشنا می‌شویم و نگاه کوتاهی نیز به بیماری‌های قابل انتقال از طریق نیش آن می‌اندازیم؛ به ویژه تب دانگ (تب دنگی) که به دلیل دردهای شدید برخی مبتلایانش به «تب استخوان‌ شکن» معروف است.

ریسک ابتلا به تب دانگ از دهه 1320شمسی/ 1940 میلادی افزایش زیادی داشته است. این روند افزایشی ناشی از بیشتر شدن سفرهای راه دور، رشد جمعیت و شهرنشینی، مشکل بهداشت محیط و مهار ناموفق پشه‌ها بوده است.

تب دانگ در آسیا، جزایر اقیانوس آرام و خاور میانه پراکنده شده است. امروزه حدود 40 درصد جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که خطر ابتلا به تب دانگ در آن وجود دارد. این بیماری بومی نواحی حاره‌ای زمین است، یعنی مرتب در این نواحی رخ می‌دهد.

تب دانگ در بیش از صد کشور آفریقایی، قاره آمریکا و آسیا، کارائیب و اقیانوس آرام بومی است و بیش از نیمی از جمعیت جهان در خطر ابتلا به آن قرار دارند.

ناقلی به نام پشه‌ آئدس

ویروس تب دانگ با نیش پشه آلوده به انسان منتقل می‌شود. پشه‌ها وقتی به ویروس آلوده می‌شوند که شخص مبتلایی را نیش زده باشند. پشه‌ها برای انتقال ویروس تب دانگ ضروری هستند و انتقال مستقیم ویروس از فردی به فرد دیگر ممکن نیست.

باید توجه کرد هر نوع پشه‌ای تب دانگ را انتقال نمی‌دهد. ویروس تب دانگ را پشه‌هایی از جنس (سرده) آئدس (Aedes) منتقل می‌کنند که چند گونه پشه را شامل می‌شود.

از میان آنها، ناقل اصلی ویروس تب دانگ، گونه آئدس اجیپتی (Aedes aegypti) است که عامل همه‌گیری (اپیدمی) تب دانگ است. بقیه گونه‌های پشه آئدس از جمله آئدس آلبوپیکتوس (Aedes albopictus) توانایی محدودی در انتقال بیماری تب دانگ دارند.

آئدس اجیپتی پشه کوچک و تیره‌رنگی است که می‌توان آن را از روی نوارهای سفید روی پاها و فلس‌های سفید-نقره‌ای روی بدنش شناخت.

این فلس‌ها نقشی شبیه چنگ رومی یا لیر (سازی یونانی) را روی بدن این پشه می‌سازند. آئدس اجیپتی در نواحی حاره و جنب حاره سراسر دنیا زندگی می‌کند؛ یعنی در عرض‌های جغرفیایی بین 35 درجه شمالی وجنوبی که در آنها‌ دمای زمستان به کمتر از ده درجه سانتی‌گراد نمی‌رسد البته ممکن است پشه‌هایی از این گونه، به عرض‌های جغرافیایی کمی شمالی‌تر یا جنوبی‌تر هم سفر کنند اما نمی‌توانند در زمستان‌های سرد آنجا زنده بمانند.

از آنجا که پشه‌های آئدس اجیپتی به آب‌وهوای گرم نیاز دارند، معمولا در ارتفاع بالاتر از یک کیلومتر که سردتر است، زندگی نمی‌کنند. این پشه‌ها به مکان زندگی انسان‌ها وابسته هستند و معمولا تمام عمرشان را در اطراف یا داخل خانه‌های مردم سپری می‌کنند.

پشه‌های آئدس، هم در شب و هم در روز و زمان فعالیت انسان او را می‌گزند. آنها خود را با تولید‌مثل در محیط‌های شهری سازگار کرده‌اند که این ویژگی، تاثیر منفی و وسعت شیوع بیماری‌هایی را که منتقل می‌کنند، افزایش می‌دهد.

تب دانگ به میزبان می‌رسد

همان‌طور که گفتیم، ویروس تب دانگ از طریق چرخه انتقال انسان-پشه-انسان منتشر می‌شود. معمولا چهار روز بعد از این‌که پشه آئدس آلوده، کسی را نیش می‌زند، شخص دچار ویرمی (ویروس‌خونی) می‌شود یعنی حالتی که در آن مقدار زیادی ویروس تب دانگ در خون وجود دارد. ویرمی تقریبا پنج روز طول می‌کشد اما ممکن است تا 12 روز هم ادامه داشته باشد.

در روز اول ویرمی شخص معمولا هیچ علائمی از تب دانگ از خود نشان نمی‌دهد. پنج روز بعد از گزش پشه آلوده، علائم تب دانگ در شخص بروز می‌کند که ممکن است یک هفته یا بیشتر طول بکشد.

برای آن‌که پشه آئدس اجیپتی ناقل تب دانگ شود، باید خون شخص مبتلا به این بیماری را در زمان ویرمی او بمکد؛ یعنی زمانی که مقدار ویروس در خون شخص زیاد است.

وقتی ویروس به همراه خون آلوده وارد بدن پشه شد، طی 8 تا 12 روز در بدنش پخش می‌شود. بعد از این زمان، پشه آلوده می‌تواند ویروس را به شخص دیگری که نیش می‌زند انتقال دهد.

پشه مبتلا به ویروس تب دانگ فقط آن را به نفر بعدی که می‌گزد منتقل نمی‌کند؛ وقتی پشه‌ای به ویروس تب دانگ مبتلا می‌شود تا آخر عمرش مبتلا باقی می‌ماند و می‌تواند تا پایان عمر خود به انتقال ویروس به اشخاص سالم ادامه دهد، یعنی به مدت سه تا چهار هفته.

هم پشه‌های ماده و هم نرها عمدتا برای تامین انرژی‌شان از شهد گیاهان، عصاره‌ میوه‌ها و دیگر قندهای گیاهان تغذیه می‌کنند.

پس چرا انسان را نیش می‌زنند؟ زیرا پشه‌های ماده برای تشکیل تخم‌ها به خون نیاز دارند. هر پشه ماده می‌تواند در طول عمرش چند نوبت تخم‌ریزی کند و معمولا آئدس اجیپتی قبل از هر نوبت تخم‌ریزی چند وعده خون می‌خورد.

وقتی پشه ماده‌ای به ویروس تب دانگ مبتلاست، ویروس‌ها در غدد بزاقی او وجود دارد. پشه ماده آلوده هنگام مکیدن خون، مقداری از بزاق خود را به بدن میزبانش تزریق می‌کند تا جلوی لخته‌شدن خون را بگیرد و خوردن آسان شود. این ورود بزاق، میزبان را به تب دانگ مبتلا می‌کند.

اصولا نیش پشه تنها راه انتقال ویروس تب دانگ نیست. در موارد نادری تب دانگ هنگام پیوند اعضا یا تزریق خون از اهداکنندگان مبتلا به این بیماری به شخص منتقل می‌شود.

شواهدی نیز وجود دارد که مادر باردار مبتلا ممکن است ویروس را به جنین خود انتقال دهد. اما با وجود این رویدادهای نادر، بیشتر موارد ابتلا در اثر نیش پشه آلوده رخ می‌دهد.

چرخه حیات ناقل‌ کوچک

پشه‌ها چرخه حیاتی پیچیده‌ای دارند و در حین رشد، محل زندگی و شکل خود را تغییر می‌دهند. پشه‌های ماده معمولا تخم‌هایشان را بالای سطح آب روی دیواره داخلی محفظه‌ها یا ظروف حاوی آب راکد می‌ریزند. این محفظه‌ها ممکن است سطل آب، کولر آبی، گلدان یا مشابه آن باشند. لاستیک‌های فرسوده و انبار شده خودروها هم محل مناسبی برای تخم‌ریزی این پشه‌ها هستند.

لاروهای پشه که از تخم‌ها بیرون می‌آیند، در آب زندگی می‌کنند و از جانداران میکروسکوپی‌ای تغذیه می‌کنند که در آب پیدا می‌شود.

لاروها بعد از طی‌کردن مراحلی از رشد و تحول و چند بار پوست‌اندازی، در فرآیند دگردیسی به شکل جدیدی در می‌آیند که آن را پوپ یا شفیره می‌گویند.

این مرحله زندگی پشه نیز در آب می‌گذرد. بعد از دو روز، پشه کاملا رشدیافته بالغ شکل می‌گیرد و از پوسته شفیره بیرون می‌زند. پشه بالغ دیگر در آب زندگی نمی‌کند و می‌تواند پرواز کند.

اگر آب در محفظه نباشد چه اتفاقی می‌افتد؟ پشه‌های آئدس اجیپتی طوری با محیط سازگار شده‌اند که تخم‌هایشان می‌تواند تا چند ماه در شرایط خشک دوام بیاورد.

اگر تخم‌ها روی دیواره محفظه‌ای خشک باشند، پشه‌های جدید فقط زمانی می‌توانند از تخم بیرون بیایند که محفظه پر از آب شود، مثلا بعد از بارش باران. این سازگاری، از بین بردن کامل جمعیت پشه‌ها را بسیار دشوار کرده است.

در بسیاری از مناطق دنیا، هر ساله هنگام فصل بارش تب دانگ شیوع پیدا می‌کند. تب دانگ به طور خاص می‌تواند در نواحی پرجمعیت مشکل‌ساز باشد چون جایی که انبوهی از افراد با تعداد زیادی پشه‌ ناقل در تماس هستند، احتمال همه‌گیری بالاتر از نواحی دورافتاده است.

در کشورهایی در مناطق استوایی که باران‌های موسمی وجود دارد، مثل اندونزی، هند، برزیل، تایلند، سریلانکا و میانمار، همه‌گیری تب دانگ مشکل جدی سلامت عمومی به شمار می‌رود.

تشخیص و چاره تب دانگ

از هر چهار نفر مبتلا به ویروس تب دانگ، یک نفر بیمار می‌شود. علائم شخص بیمار ممکن است خفیف یا شدید باشد.

تب دانگ شدید ممکن است جان افراد را تهدید کند و معمولا به مراقبت در بیمارستان نیاز دارد. شایع‌ترین علائم تب دانگ از این قرار است: تهوع، استفراغ، دانه‌های پوستی، درد (درد چشم، به‌خصوص پشت چشم، عضلات، مفاصل یا استخوان‌ها) و هرکدام از علائم هشدار که به آنها خواهیم پرداخت. داروی خاصی برای درمان تب دانگ وجود ندارد و فقط علائم این بیماری درمان می‌‌شود.

شخصی که مشکوک به بیماری تب دانگ است، باید درصورت بروز تب یا علائم دیگر این بیماری به مراکز درمانی مراجعه کند. استراحت، نوشیدن مایعات فراوان و مصرف قرص استامینوفن برای کنترل تب و تسکین درد مفید است و باید از مصرف آسپرین و ایبوپروفن پرهیز کرد.

از طرفی از هر 20 نفر که به تب دانگ مبتلا می‌شوند، یک نفر دچار بیماری شدید می‌شود. تب دانگ شدید ممکن است باعث شوک، خونریزی داخلی یا حتی مرگ شود.

سابقه ابتلا به تب دانگ در گذشته، احتمال بیماری شدید را در ابتلای مجدد افزایش می‌دهد و کودکان و زنان باردار با ریسک بیشتر ابتلا به تب دانگ شدید مواجهند.

هنگام ابتلا به این بیماری باید مراقب بروز علائم شدید بود. علائم هشدار معمولا 24 تا 48 ساعت بعد از قطع تب بیمار ظاهر می‌شوند.

در صورت بروز این علائم باید شخص سریعا به اورژانس مراجعه کند: درد شکم، استفراغ (حداقل سه بار در 24 ساعت)، خونریزی از بینی یا لثه‌، استفراغ خونی یا خون در مدفوع، حس خستگی، بی‌قراری یا تحریک‌پذیری. در چند سال اخیر، واکسنی برای پیشگیری از این بیماری در محدوده سنی مشخصی ساخته و آزمایش شده است که البته محدودیت‌هایی درباره استفاده از آن وجود دارد.

ره‌آوردهای ناگوار پشه آئدس

پشه آئدس بیماری‌های مختلفی را انتقال می‌دهد. به جز تب دانگ که شایع‌ترین بیماری قابل انتقال با پشه آئدس است و طبق برآوردهای صورت گرفته سالانه 400 میلیون نفر به آن مبتلا می‌شوند، این پشه‌ها ویروس تب زرد، چیکونگونیا و زیکا را نیز انتقال می‌دهد. برای درمان هیچ‌یک از این بیماری‌ها داروی خاصی وجود ندارد و فقط علائم بیماری درمان می‌شود.

علائم بیماری تب زرد از تب و درد تا بیماری شدید کبد همراه خونریزی و زردی پوست متغیر است. از هر هفت نفر با علائم ابتدایی تب زرد فقط یک نفر بعد از مدتی به علائم شدید این بیماری مبتلا می‌شود وآمار مرگ‌ومیر بین افراد مبتلا به نوع شدید بیماری بین 30 تا 60 درصد است. واکسنی ایمن و موثر برای پیشگیری از تب زرد از 80 سال پیش موجود است که یک دوز از آن ایمنی مادام‌العمر ایجاد می‌کند.

متداول‌ترین علائم ابتلا به چیکونگونیا تب و درد مفاصل است. در کل علائم این بیماری تقریبا شبیه تب دانگ است.

چیکونگونیا اغلب منجر به مرگ مبتلایان نمی‌شود اما علائم آن می‌تواند شدید و ناتوان‌کننده باشد. معمولا علائم بیماری در یک هفته بهبود می‌یابد اما درد مفاصل در برخی افراد ممکن است ماه‌ها ادامه پیدا کند. واکسنی برای پیشگیری از این بیماری وجود ندارد.

علائم ابتلا به ویروس زیکا نیز تا حدی شبیه تب دانگ و چیکونگونیا است. زیکا بسیار به‌ندرت باعث مرگ می‌شود. اما می‌تواند از زن باردار به جنین او انتقال یابد و ابتلای مادر هنگام بارداری می‌تواند باعث نقص‌های مادرزادی نوزاد مانند میکروسفالی یا سبب سقط جنین یا مرده‌زایی شود.

در بیماری میکروسفالی سر نوزاد کوچک‌تر از هم‌سن‌و سالانش است که ممکن است با رشد نکردن درست مغز در دوره جنینی یا پس از تولد در ارتباط باشد. زیکا همچنین در موارد نادری ممکن است سبب بروز بیماری‌های سیستم عصبی در مبتلایان شود. واکسنی برای پیشگیری از ابتلا به زیکا وجود ندارد.

کیارا عباس‌ زاده اقدم - دانش / روزنامه جام جم

منابع: Nature و CDC