لذت زندگی در قلعه (+عکس)

اگر به روستایی‌ (‌به‌ویژه روستاهای تاریخی) سفر کردید، حتما سراغ قلعه‌های تاریخی آن را بگیرید که تماشا و شنیدن سرگذشت‌شان خالی از لطف نیست.

در بیشتر روستاهای ایران قلعه‌ای وجود دارد که همچون نگینی در روستا می‌درخشد و از جاذبه‌های مهم آن به‌شمار می‌رود.

قلعه‌ها در استان چهارمحال و بختیاری شاخص‌ترین بناها از نظر معماری هستند و می‌توانند در جذب گردشگر نیز بسیار مهم باشند.

این قلعه‌ها به لحاظ معماری و تزئینات با هم تفاوت‌هایی دارند و هر‌کدام روایتگر یکسری اتفاقات تاریخی هستند.

برخی از آنها مثل قلعه بارده، ساده و فاقد تزئینات و بعضی هم مانند قلعه دزک با نقاشی‌ها و نقوش حجاری و آیینه‌کاری، زیبایی‌های بصری چشم‌نوازی دارند.

ما در بازدید از روستای بارده شهرستان بن در 45‌کیلومتری شهرکرد به تماشای قلعه بارده رفتیم و می‌خواهیم شما را هم با لذت این قلعه‌گردی شریک کنیم.

اینجا هنوز نوادگان و نتیجه‌های داراب‌ خان و محمدحسن‌خان بختیاری سکونت دارند؛ بختیاری‌هایی که نقش‌شان در تاریخ مشروطه حذف نشدنی است.

نامش «خدارحم نامور» است. 65‌سال دارد. از ابتدا در قلعه ساکن بوده و مدتی در کودکی رهسپار اصفهان شد اما بار دیگر در اوایل دهه‌60 به قلعه بازگشت.

محمدحسن‌خان چهارلنگ، بانی قلعه، پدربزرگش است و داراب‌خان برادر محمدحسن‌خان یکی دیگر از بانیان قلعه قرینه همین بنایی که او در آن سکنی دارد که در دیگر سوی قلعه ساخته‌شده و اکنون در اختیار عموزادگان نامور و نوادگان داراب‌ خان است و همگی در این قلعه سکنی دارند.

محمد‌حسن‌خان و داراب‌خان، فرزندان چراغعلی‌ خان از سران ایل چهارلنگ طایفه محمدصالح بودند. روستای بارده پیش‌تر قلعه‌ای دفاعی با شش برج داشته که می‌گویند قدمتش به دوره سلجوقی می‌رسیده و در طول زمان از بین‌رفته و محمدحسن‌خان قلعه بارده را درست جای آن بنا کرده است.

قلعه بارده سال‌۱۲۷۸‌ه.ق یعنی 160‌سال پیش بنا نهاده شد و ساخت آن پنج‌سال طول کشید. معماران قلعه بارده، استاد اسماعیل ترکان بنا و برادرش استاد محمدعلی معمار اصفهانی بوده‌اند که قلعه‌ سردار شجاع‌الملک در روستای بلومیر از توابع فریدن هم به وسیله‌ آنها با گچبری بسیار فاخری ساخته شده است. این معماران از نوادگان استاد علی‌اکبر اصفهانی بودند که مسجد‌شاه اصفهان را بنا کرد.

خانه‌ آنها اطراف مسجد حکیم اصفهان بود و مادر این معماران دایه پدربزرگ نامور یعنی محمد‌حسن‌خان بوده و آنها به محمد‌حسن‌خان، خان داداش می‌گفتند.

به گفته‌ نامور در وصف کارشان همین بس که سال‌55 یک یهودی‌ سراغ ورثه قلعه‌‌ سردار شجاع‌الملک می‌رود و می‌گوید 200‌هزار تومان به شما می‌دهم، عین همین گچبری‌ها را ساخته و تحویلتان می‌دهم به‌شرط آن که اصل گچبری‌ها را با خود ببرم. بعدها تیرک این قلعه به فروش می‌رسد و قلعه نابود می‌شود. یک قلعه هم در آزادگان(بردشاه) ساخته‌‌اند که آن هم از بین‌رفته و بقایای آن نمایان است.

آنها با 5‌ریال دستمزد شروع به ساخت قلعه بارده می‌کنند و به برادر شیری‌شان قول می‌دهند اگر به موقع مصالح به دست‌شان برسد قلعه‌ای خواهند ساخت که تا 200‌سال پابرجا باشد. ساخت قلعه به عمر 49‌ساله محمد‌حسن‌خان کفاف نمی‌دهد. او در وصیت‌نامه‌اش که نزد نوادگانش موجود است اعلام می‌کند که طلبی از یک تاجر اصفهانی دارد و با این مبلغ که ۳۰۰۰تومان است عمارت میان خانه و ساختمان‌های بیرونی و مهمانخانه‌ها را تکمیل و تزیین کنند.

ورثه آن زمان 8، 6و 2ساله بودند. متولیان تا جایی که پول بود به این کار ادامه دادند و در و پنجره‌های معرق برای قلعه به کار بردند اما با اتمام پول این قلعه برای همیشه ناتمام ماند و تزئینات وابسته به معماری آن مانند آیینه‌کاری، گچ‌کاری، نقاشی و... انجام نشد. مجموع کل چهاربرج در زمان خودش 16هزارتومان هزینه دربرداشته است.

تنها یادگار خوانین ایل چهارلنگ

قلعه بارده، تنها قلعه از خوانین ایل چهارلنگ است که در استان چهارمحال و بختیاری و در شهرستان بن به‌جای‌مانده است. موقعیت مکانی قلعه به‌گونه‌ای است که از سمت‌شرق دارای شیب زیادی تا کف دره ابتدای روستا است‌ اما از سه جهت دیگر قابل‌دسترسی است. اطراف قلعه را دشت و مرتع و در قسمتی به سمت روستا، ساختمان‌ها احاطه کرده‌اند.

قلعه‌ای که دو بیرونی و اندرونی جدا دارد و اندرونی‌ها دارای زیرزمین و حمام و طبقه همکف بوده و جوانب جنوبی و شمالی آنها را اتاق‌های نشیمن احاطه کرده است. بیرونی‌ها شامل سرطویله و اصطبل هستند که قسمت اعیانی با راه ورودی جداگانه برروی آنها ساخته شده است.

سرنوشت عجیب قلعه

اما این قلعه زیبا سرنوشت عجیبی دارد. سال‌98 پس از نصب ناصحیح ناودان‌ها از سوی میراث‌فرهنگی با شدت بارندگی‌ها بخش‌هایی از قلعه بارده فرو ریخت.

ساکنان قلعه می‌گویند این قلعه در دو توافق سال‌های‌74 از سوی خانواده داراب‌خان و 85 از سوی خانواده محمدحسن‌خان برای مرمت، احیا و بهره‌برداری فرهنگی به‌صورت رایگان با حفظ مالکیت آنها به میراث‌فرهنگی واگذار شده است‌ اما اداره کل میراث‌فرهنگی نه‌تنها در طول دو دهه هیچ اقدامی در‌خصوص این قلعه نکرده بلکه در اوایل دهه‌90 با دو نفر از 30‌ورثه قرارداد مشارکتی بسته و اجازه دخل و تصرف و ساخت‌و‌ساز‌هایی در تعارض با بنای اصلی داده است.

از سویی به‌دنبال خیابان‎‌کشی و انجام عملیات آسفالت از طریق فعالیت غلطک‌ها بخش‌هایی از بنا این قلعه به‌خصوص در قسمت برج‌ها و دیوارها متزلزل و سست‌شده و شیب خیابان و کانال‌کشی‌ها هم به‌‌گونه‌ای بوده که آب ناودان‌ها و آب حاصل از بارش‌ها را به سمت پی ساختمان هدایت کرده است. از سویی مجوزهای ساخت‌و‌ساز گاه تا 12متر حریم این قلعه قاجاری را می‌شکند.

آنها می‌گویند انتظار می‌رود اداره‌کل میراث‌فرهنگی برای قلعه تاریخی بارده پس از آسیب‌شناسی بنا نسبت به تهیه طرح کلی مرمت و اجرایی‌شدن آن اقدام لازم را انجام دهد و با اعتبارات قطره‌چکانی سالانه نمی‌توان گام موثری برای مرمت اساسی بنا قلعه تاریخی بارده برداشت و ضرورت دارد تا نسبت به جذب اعتبار موردنیاز این بنا از محل ردیف‌های ملی پیگیری و اقدام لازم انجام شود.

محافظ خانواده و فامیل

اردشیر آخوندی، مدیر اسبق میراث‌فرهنگی این استان در‌خصوص وضعیت قلعه بارده و سایر قلعه‌ها توضیح می‌دهد: قلعه‌ها در استان چهارمحال و بختیاری شاخص‌ترین بناها از نظر معماری هستند و می‌توانند در جذب گردشگر بسیار مهم باشند.

به لحاظ معماری و تزئینات این قلعه‌ها با هم تفاوت‌هایی دارند و هر کدام روایتگر یکسری اتفاقات تاریخی هستند. مثلا قلعه بارده و قلعه فرخ‌شهر که قلعه‌های ساده و فاقد تزئینات و نقاشی و گچبری و گچ بدنه هست در نوع خودش حائز‌اهمیت است، همچنان که قلعه دزک و چالشتر با نقاشی‌ها، سر ستون‌های سنگی، نقوش حجاری، آیینه‌کاری بدنه و سقف هم ویژگی‌های خاص خود را دارد.

آخوندی می‌گوید: در دوران مدیریتم تلاش کردم یا قلعه‌های استان خریداری شوند یا مالکان به‌صورت رایگان آنها را به اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان واگذار کنند و همه آنها مانند قلعه‌های دزک، سورک، چالشتر، سردار اسعد، فرخ‌شهر و... به نام میراث‌فرهنگی سند خوردند و در مالکیت دولت هستند.

به گفته این کارشناس تاریخ، این قلعه‌ها در حقیقت قلعه «خانی» هستند نه دژ نظامی. بناهایی با برج و بارو که از خوانین و افراد خانواده‌ و اموالشان در برابر تهاجمات، شورش‌ها و...محافظت می‌کردند و مردم به آنها قلعه می‌گفتند.

آخوندی ادامه می‌دهد: قلعه‌های چهارمحال و بختیاری «قلعه در قلعه» هستند. یعنی روستاهایی که خود دارای برج و بارو و دیواره بودند و خانواده‌ها در آن سکنی داشتند اما در دل همین روستاها برج و باروی خانی هم وجود داشته که خان و خانواده‌اش در آن سکنی داشتند.

مانند چالشتر که دارای 22برج بوده با باروهای بلند که در سفرنامه‌ها مشخصات آن آمده اما اکنون فقط حدود 30درصد از بقایای برج و باروی روستای چالشتر باقی مانده است. با این همه خوشبختانه قلعه‌خانی روستا پابرجاست و مشهورترین موزه شهرکرد در آن قرار دارد.

مزرعه جای قلعه

آخوندی توضیح می‌دهد که تا 50سال پیش حدود 68قلعه‌خانی در این استان وجود داشته و به مرور که قدرت خوانین از بین رفته به‌ویژه پس از قانون اصلاحات ارضی زمان پهلوی‌دوم این بناها تخریب شدند و بعضا چنان از بین رفته‌اند که به جای آنها مزرعه یا باغ ایجاد شده‌ مانند قلعه «خسروخان سردار ظفر» در روستای «ده‌چشمه» یا قلعه «محمدرضا سردار فاتح» پدر شاپور بختیار معروف در روستای «کُنرک». از این میان درحال‌حاضر 17قلعه به‌جای‌مانده که لازم است کامل حفظ و مرمت شوند.

این قلعه‌ها متعلق به کسانی بوده که در تاریخ منطقه و کشور نقش داشتند مانند سردار اسعد که قلعه‌اش در جونقان قرار دارد یا نصیرخان سردارجنگ که قلعه‌اش در روستای سورک پابرجاست یا قلعه یوسف‌خان امیرمجاهد در روستای شمس‌آباد یا قلعه امیرمفخم.

هیچ کاری انجام ندهید

کارشناس میراث‌فرهنگی با تاسف می‌گوید: در استان چهار‌محال و بختیاری نه‌تنها قلعه‌ها‌(‌که برخی مالکیت خصوصی هم دارند)‌ بلکه باقی بناها حال و روز خوبی ندارند و چند سال است مرمت اصولی و علمی روی آنها صورت نگرفته و مدیران وقت توجهی به آن نکردند. مدیر پیشین که پرونده باز قضایی دارد و مدیر‌کل فعلی هم هیچ کاری انجام نمی‌دهد. مکرر هم به همکارانش گفته کاری نکنید که من بخواهم به دیوان محاسبات و بازرسی پاسخی بدهم؛ بنابراین املایی هم نوشته نمی‌شود که اشتباهی هم داشته باشد. از سویی گویا یک قرار نانوشته‌ای بین تمام یگان حفاظت‌ها و مدیران کل استان‌ها وجود دارد که هیچ خبری از تخریب‌ها منعکس نشود تا هم مقامات وزارتخانه حساس نشوند هم دغدغه‌مندان و کارشناسان و اهالی رسانه، نتیجه هم وضعیت کنونی رقت‌بار و پر تخریب محوطه‌ها، بافت‌ها و بناهای تاریخی سراسر کشور ازجمله این استان است.

مریم اطیابی - ایران / روزنامه جام جم