غدیر؛ عید آیین‌ها

در روزگاری که سیطره نگاه منفعت‌‌مدارانه و مصلحت‌اندیشانه اقتصادی و دنیای مادی به‌دلیل ضعف‌های بارز اقتصادی و به تبع آن فرهنگی در جهان امروز حکمرانی می‌کند، به نظر می‌رسد برپایی آیین‌ها و سنت‌های هزارساله ایرانی همچنان از جایگاه والایی برخوردار بوده و دارای ارزش‌های خاص خود نزد عموم مردم است و به تصویر کشیدن و معرفی رسوم محلی و تکرار خرده‌فرهنگ‌های اقوام متنوع ایرانی، برنامه‌ها و فعالیت‌های کمتر شناخته‌شده مردم مشتاق به معارف و منابع غنی و ارزشمند فرهنگ شیعی و اسلامی برای بازتعریف ایرانیان در جهان معاصر می‌تواند باعث ایجاد انگیزه پژوهش و تحقیق درباره فرهنگ ایرانی ــ اسلامی را به دایره توجهات و مداخل تحلیلی آنها وارد کند.

در روزگارانی که هژمونی بلامنازع «تصویر» در زندگی اجتماعی و فردی مردم معاصر جهان بر هیچ ناظری پوشیده نیست. محوریت تصویر در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و حتی کارکرد و تأثیر غیرقابل انکار آن در پیام‌رسان‎ها گواهی بر اهمیت مفهوم «تصویر» در زیست شهروندان (چه سنتی و چه متجدد و متمدن) است.

مناسبت‌ها و یک کارکرد مهم اجتماعی

سهولت دسترسی و استفاده از ابزارهای تصویری این امکان را به تمام اقشار جامعه داده تا بتوانند زاویه دید و توجهات‌شان را در این قالب به یکدیگر ارائه و به تعبیری بیان کنند. لذا بیان نواندیشانه و خلاقانه مفاهیم والایی چون غدیر خم و سایر اعیاد و مناسک مهم مذهبی و ملی در ساحت هنر و رسانه فضای مناسبی برای ترویج اندیشه شیعی در جهان است.

عید سعید غدیر خم از جمله مناسبت‌های ملی و مذهبی ایرانیان است که در گردهم آوردن مردم در فواصل زمانی منظم و حفظ خطوط ارتباط و همکاری آنها نقش مهمی داشته و دارد و این گردهمایی مشتاقانه مردم محله‌ها و مناطق مختلف یکی از مهم‌ترین کارکردهای مراسم آیینی به حساب می‌آید که از طریق یکپارچه‌سازی جامعه، باعث اعتبار بخشیدن به وضع موجود و در نهایت، ثبات اجتماعی در سطح جامعه می‌شود. مناسبت‌هایی چون اعیاد قربان، فطر و غدیر باعث فراهم‌آوردن زمینه تقویت و تایید دوباره پایبندی جامعه به یک رشته ارزش‌ها و باورداشت‌های خاص می‌شود که ممکن است در بازه‌های زمانی و براساس دلایل متعدد و متنوع فرهنگی، اجتماعی و تاریخی دچار فراموشی شوند یا کمرنگ شده باشند و در نهایت باعث انتقال غیرمستقیم ارزش‌ها و آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر در جریان برگزاری مراسم‌ها می‌شود.

باور به پاسداشت و نکوداشت مراسم‌ها و مناسبت‌ های آیینی موجب ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه است. به‌گونه‌ای که بنا به مقتضیات زمانی و شرایط سیاسی، اجتماعی و حتی بحران‌های اقتصادی حاکم بر جوامع، آن دسته از مراسم‌های آیینی که نقش محرک، خنثی‌ساز یا تعدیل‌کننده را در آن بحران بازی می‌کرده‌اند، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و با شور و هیجان و گستره عمل بیشتری برگزار می‌شده‌اند و حتی گاه منشأ و محرک دگرگونی‌ها و انقلاب‌های اجتماعی نیز شده‌اند که نمونه بارز آن را می‌توان در نقش عزاداری ماه‌های محرم و صفر در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی ایران و رفع کمبودهای ناشی از شرایط انقلاب، مشاهده کرد.

جشن‌ها و آیین‌های ایرانی را می‌توان در بخش‌های متفاوتی بررسی و دسته‌بندی کرد. آیین‌های باستانی، اسطوره‌ای و فصلی در سالیان طولانی با برپایی جشن‌هایی مانند: نوروز، تیرگان، مهرگان، یلدا، سده و.‌.‌. برگزار شده‌اند همچنان که آیین‌های دینی و مذهبی مهمی چون: عید غدیر، عید فطر، عید قربان، جشن‌های تولد و سوگواری و وفات ائمه و.‌.‌. نیز توسط مردم ایران اسلامی محترم شمرده شده و در برگزاری آن تلاش کرده‌اند. ناگفته پیداست که آیین‌های ملی، میهنی و حکومتی مانند جشن‌های پیروزی انقلاب اسلامی ایران که هر ساله در ۲۲ بهمن برگزار می‌شود یا مراسم هفته دفاع مقدس، نیز هر ساله و در زمان خاص خود برپا می‌شوند درست مانند آیین‌های منطقه‌ای‌اند که مخصوص یک ناحیه یا قوم خاص هستند و در دیگر نقاط کشور برگزار نمی‌شوند. مانند: جشن برداشت خرمن یا مراسم شروه‌خوانی یا مجلس زار و باد، که در بعضی اقوام یا مناطق کشور در زمان خاص خود با اهتمام هر چه بیشتر و با مشارکت و همراهی مردم همان مناطق برگزار می‌شوند.

درهم‌آمیختگی سنت ملی و آیین مذهبی

نوعی اعتقاد به یک امر قدسی در وجود و باطن مردم ایران‌زمین وجود دارد که ریشه در فطرت هر انسان پاک‌سرشتی دارد و ایرانیان تلاش می‌کنند در کنار مراسم‌های آیینی و سنتی جمعی به برگزاری آیین‌های خانوادگی مربوط به تولد، ازدواج، بلوغ، زیارت، مرگ و... نیز توجه جدی داشته باشند که این مراسم‌ها نیز به‌دلیل تنوع اقوام ایرانی در طوایف و خانواده‌های مختلف، به صورت‌های گوناگون در زمان‌های خاص خود برپا می‌شوند و نکته مهم و قابل‌توجه در نکوداشت و برگزاری این آیین‌ها اهمیت دادن به قرائت مجموعه‌ای از ادعیه و برگزاری مراسم خاص مذهبی است. برای مثال: نوروز که بزرگ‌ترین جشن اسطوره‌ای اقوام ایرانی و عید رسمی ایرانیان است، آنچنان با آموزه‌های دینی زرتشتی و اسلامی آمیخته شده است که دیگر نمی‌توان آن را تنها یک جشن اسطوره‌ای و باستانی به‌شمار آورد، به‌طوری‌که یکی از تفاوت‌های اساسی عید نوروز ایرانیان با اعیاد و جشن‌های دیگر کشورها در همین جنبه آیینی و دینی بودن آن است؛ چرا که در اغلب فرهنگ‌ها، عید و جشن، فقط به‌منظور شادمانی و سرور و به فراموشی سپردن مشکلات زندگی و راحت شدن موقتی از فکر و خیال این دنیا برگزار می‌شود (که در بعضی موارد نیز با حرکت‌ها و رفتارهای غیر‌اخلاقی همراه می‌شوند؛ مانند: جشن آوریل که با دروغ آوریل در اولین روز این ماه شروع می‌شود و یک رفتار غیر‌اخلاقی را در بین مردم ترویج می‌کند) اما در فرهنگ اسلامی ــ ایرانی، نوروز، علاوه بر این که روز شادمانی و سرور است، فرصتی برای تفکر در نظام طبیعت و آفرینش نیز معرفی شده است، تا آنجا که در تعالیم دینی ما از این جشن به‌عنوان سنبل زنده شدن طبیعت پس از مرگ زمستانی آن یاد شده است و همان‌طور که در دعای تحویل سال آمده است، به مسلمانان توصیه شده است که همراه با این تحول طبیعی، آنها هم خود را متحول کرده و فکر و رفتار و گفتار خود را اصلاح کنند.

غدیر؛ تابلوی تمام‌نمای آیین‌ها و سنت‌ها

بسیاری از آداب و سنن در مراسم‌ها و مناسبت‌های آیینی و مذهبی که اکثر مردم ایران آنها را با اشتیاق انجام می‌دهند ریشه در منابع روایی و احادیث اسلامی دارد و هر‌کدام باعث خیر کثیر و برکت‌های بیشماری در زندگی فردی و اجتماعی افراد می‌شود. در تاریخ اسلام دو حادثه بسیار مهم و بزرگ اتفاق افتاده است که رسالت و امامت مولود این دو حادثه است؛ نخستین حادثه، نزول وحی بود که رسالت پیامبر گرامی اسلام(ص) را در‌برداشت و دومین حادثه نیز در هجدهم ذیحجه سال دهم هجرت در مسیر بازگشت پیامبر گرامی اسلام از مراسم حجه‌الوداع اتفاق افتاد. در این روز بزرگ، رسول گرامی اسلام(ص) به امر الهی در مسیر بازگشت از مراسم حج، در محلی به نام غدیر‌خم حضرت علی (ع) را به‌عنوان وصی و جانشین بعد از خود به همگان معرفی کردند. در حقیقت انتصاب حضرت علی(ع) به امامت در واقعه غدیر خم، ادامه رسالت مهم پیامبر گرامی اسلام بود. بنابراین روز غدیر و انتصاب امیرالمومنین(ع) به امامت به ‌اندازه روز بعثت و رسالت نبی گرامی اسلام(ص) دارای اهمیت است و همواره در طول تاریخ این مناسبت مهم در بین شیعیان گرامی داشته شده است و آیین نکوداشت این روز مهم تاریخی براساس سفارش‌های حضرات معصومین‌(ع) دارای ادابی خاص و در عین حال مردم‌پسند و عمومی است. به‌طور مثال: پوشیدن لباس نو، صله رحم، مهمانی دادن، عیدی دادن و گرفتن، نظافت محل زندگی و کار، اظهار سرور و شادمانی و... از مصداق‌های بارز و برکات آشکار برگزاری این مناسبت است. تبریک گفتن در این روز هنگام ملاقات سادات و خانواده‌های سادات، رسمی کهن و دیرینه است که حضرت امام رضا‌(ع) می‌فرماید: روز عید غدیر خم روز تهنیت‌گویی است. بعضی از شما به بعض دیگر تهنیت بگوید و هرگاه مومنی با برادرش برخورد کرد بگوید: الحمدللّه الّذی جعلنا من المتمسّکین بولایه امیرالمومنین و الائمه سلام‌ا... علیهم. از دیرباز عیدها و جشن‌ها با نظافت، غبارزدایی، پیراستن و آراستن همراه بوده است و شیعیان این روش‌ها را برای عید غدیر نیز رعایت کرده‌اند، چراکه حضرت امام‌رضا(ع) می‌فرمایند: روز غدیر، روز آراستن و زینت است. پس هرکس برای روز غدیر، زینت کند، خداوند هر خطای کوچک و بزرگ او را می‌آمرزد و فرشتگانی را به‌ سوی او می‌فرستد، آنان نیکی‌های او را می‌نگارند و مراتبش را تا عید غدیر سال آینده بالا می‌برند. اگر او جان دهد، شهید مرده است و اگر زیست کند، خوشبخت زیسته است.

 نمونه‌های آرمانی و متعالی اخلاقی افراد یک جامعه، در حین برگزاری مراسم آیینی آنها مشاهده می‌شود. احترام به کار و فرهنگ، یاری متقابل و تعاون، وفای به عهد، نگه‌داشتن حرمت سالخوردگان، مراقبت از کودکان، عشق به دین و میهن، سرزنش بدی و شرارت، نکوهش بیدادگری و ستم، مردانگی، ثبات، صمیمیت، ایثار و ... نمونه‌هایی از ارزش‌های اخلاقی هستند که از طریق مراسم آیینی منتقل می‌شوند. از دیرباز عیدها و جشن‌ها با نظافت، غبارزدایی، پیراستن و آراستن همراه بوده است و شیعیان باید این روش‌ها را برای عید غدیر نیز رعایت نمایند. برگزاری مراسم ازدواج و خواستگاری در ایام خاصی چون نوروز و بسیاری از اعیاد مهم مذهبی، گسترش مراودات اجتماعی در قالب صلح و آشتی و کنارگذاشتن کدورت‌ها که اغلب با مصافحه (که نماد صلح و آشتی ا‌ست) همراه است، برگزاری مراسم‌های فراگیری مانند نکوداشت یاد اموات و درگذشتگان که پنجشنبه آخر سال، خانواده‌ها با حضور بر سر مزار متوفیان خود، علاوه‌بر یاد مرگ، از درگاه خداوند برای آنها آرزوی رحمت و مغفرت می‌کنند؛ همگی مصداق‌های مشخصی از ارزش‌های اخلاقی است که در ادیان توحیدی مورد سفارش و توجه بوده و بر اجرای آنها تاکید فراوان شده. غدیر هرساله در بسیاری از شهرستان‌ها و روستاها و مناطق ایران اسلامی با آداب خاصی برگزار می‌شود که در دو سال اخیر و همزمان با فراگیری بیماری منحوس کرونا کمرنگ شده بود. غدیر امسال به‌طور حتم با اهمیت و اهتمام بیشتری برگزار خواهد شد تا با برپایی این آیین ارزشمند پیام غدیرخم دگربار به گوش آزادیخواهان و فطرت‌های پاک رسانده شود و غربت غدیر در بین شیعیان نیز کمرنگ شده و این جشنواره شادمانی بزرگ شیعی فراگیرتر از ادوار گذشته به نمایش درآید.

غدیر، رسانه و غلبه بر ماشین تهاجم فرهنگی

از سوی دیگر «فرهنگ» که مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، هنجار‌ها و نمادهاست، در تمام رویدادهای جمعی مهم بوده و باید به آن توجه ویژه داشت. فرهنگ در عصر حاضر از طریق فناوری‌های نوین به مخاطبان انتقال می‌یابد و لذا ضرورت انتقال مفاهیم و معرفی آیین‌ها و سنت‌های نیکویی چون مراسم بزرگداشت عید سعید غدیر از طریق ابزارهای نوین و بهره‌جستن از فناوری‌های پیشرفته به‌عنوان یکی از ابزارهای اشاعه فرهنگ‌ها، که در دنیای کنونی نقش مهمی در انتقال فرهنگی و در برخی از موارد تهاجم فرهنگی دارند، می‌تواند تاثیر بسزایی در ازبین‌بردن مرزهای جغرافیایی در جنگ‌ نرم قرن حاضر داشته باشد، چرا که براساس تغییرات اجتماعی ــ فنآورانه اطلاعاتی، خانگی شدن فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی سبب شده است تا ایده همزیستی انسان و فنآوری در ابعادی از سطوح شناختی تا کنشی تسهیل شود و در این میان، عاملان اجتماعی نوجوان از سطح انطباق‌پذیری بیشتری با فناوری‌های جدید در بُعد کنش‌های روزمره برخوردارند؛ تا جایی که تشدید وابستگی به فناوری‌های روز، زمینه ادغام عاملیت انسان و فناوری را فراهم می‌آورد، چراکه استعمار غرب، دیگر مانند دهه‌های گذشته به دنبال گسترش سلطه خود از راه مرزهای جغرافیایی، نظامی و اقتصادی نیست؛ بلکه با تمام توان خود سعی دارد تا از طریق تغییر سبک زندگی، افکار و باورهای افراد در جوامع مختلف در بستر فضاهای ارتباطی هویت‌های جدیدی متأثر از مولفه‌های فرهنگ غرب به‌وجودآورد. بنابراین رویکرد نوین استعمار به عرصه‌هایی مانند سیاست، اقتصاد و فرهنگ تغییر یافته ‌است و در ازبین‌بردن اعتقادات و هویت‌های ملل مختلف و به‌طور خاص مسلمانان و شیعیان جهان از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند. در سال‌های اخیر شبکه‌های اجتماعی، قدرت اطلاع‌رسانی و تبلیغات بسیاری یافته و گوی سبقت را از رسانه‌های رسمی و غیررسمی ربوده‌ است. در این عرصه روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری را به سمت خود معطوف و ذهنیت رسانه‌ای مردم عادی، قشر‌ها و طبقات مختلف اجتماعی در سنین مختلف و حتی غیرمرتبط با رسانه‌ها را منعطف و تأثیرپذیر از حجم تولید و تبادل اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی کرده‌ است. محتوای  مطالب مرتبط و غیرمرتبط با ذائقه، اعتقادات و فرهنگ مردم مناطق مختلف در میان میلیون‌ها گوشی همراه به‌‌سرعت تولید و باز‌نشر می‌شوند تا ذهنیت مخاطبان انبوه خود را شکل دهند. در این عرصه، اهمیت فعالیت جریان‌های فرهنگی اثرگذار با رصد و دیدبانی دقیقی از وضعیت موجود در فضای مجازی به نشر مفاهیمی ارزشی بر مبنای استدلال و معرفت مشهود و آشکار است تا جریان‌های فرهنگی واگرا نتوانند در تولید محتوا و راهبری این شبکه‌ها توجه خاصی داشته باشند.

در بسیاری از اتفاقات مهم در حوزه فرهنگ، هنر و رسانه فعالیت در این عرصه‌ها، همواره دشوارترین میدان‌های پیش روی نخبگان، سیاستگذاران و مجریان در جامعه ایرانی بوده است. علاوه‌بر تنوع و تخصصی بودن عرصه‌های فرهنگی که خاص این عرصه از رخدادهای جامعه است، شعارزدگی، تعدد نهادهای مرتبط با فرهنگ و البته متولی این حوزه مهم، انباشت مدیران مدعی خودشیفته و مجریان غیرمتخصص و نابلد در عرصه فرهنگ، هنر و رسانه و اختصاص پایین‌ترین اولویت در بودجه‌های تخصیص‌یافته به حوزه فرهنگ بر دشواری‌های آن می‌افزاید. مجریان حوزه‌های مختلف کشور نیز برای پاک کردن صورت مساله ناکارآمدی سنتی برنامه‌های عمدتا بدون پیوست فرهنگی خود، همواره کاستی‌ها را به فقدان فرهنگ‌سازی و ضعف کار فرهنگی نسبت می‌دهند و دائما توپ را به زمین فرهنگ می‌اندازند. در حالی که بررسی فعالیت‌های جهادی انجام‌شده در دو دهه اخیر، گواه مهمی بر تاثیرگذاری فعالیت‌های فرهنگی مردمی از طریق هیات‌های حسینی به عنوان مهم‌ترین شبکه فعالیت فرهنگی مردمی است. برآیند با برکت و با انگیزه‌ای که بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد و در اولویت آن تشکل‌های مذهبی و هیات‌های محلی و منطقه‌ای مردم ایران اسلامی در بین اقوام مختلف در طی سالیان متمادی انجام داده‌اند، بر نگاهبانی و پاسداری از آیین‌های سنتی و مراسم‌های مذهبی کوشیده‌اند و امید آن می‌رود که مردم ایران اسلامی در فاصله باقیمانده تا عید سعید غدیر خم، در برگزاری این همایش هم‌اندیشانه و خیرخواهانه جهان تشیع دست در دست هم داده و در سایه وفاق و همدلی و همراهی همیشگی خویش در سالروز فرارسیدن عید سعید غدیر خم، نام و یاد این حماسه مهم تاریخی را به گوش جهانیان برسانند. همچنین نظام برنامه‌ریزی و اجرایی نظریه‌پردازان غربی که طی سالیان اخیر به این نتیجه رسیده‌اند که کشور ایران جورچینی از اقوام، فرهنگ‌ها، باورها و سلایق مختلف است و برای دستکاری فرهنگ آن باید یک سیاست رسانه‌ای شناور را اتخاذ کرد، در سایه وحدت ملی و تبرک جستن به نام مبارک مولای غدیر حضرت علی‌ابن ابیطالب(ع) فروریزند. برگزاری باشکوه غدیر در بین اقوام مختلف ایرانی و بر اساس آیین‌های کهنه و تمدنی هر منطقه از ایران اسلامی رویکردی که مبتنی بر لحاظ نمودن تغییرات فرهنگی ــ نسلی و توجه به تفاوت هویت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مخاطبان؛ تاکید بر حق گزینش مخاطبان با توجه به دستگاه فکری و علایق اجتماعی و فرهنگی آنان را از بین ببرند. بدیهی است درنظر گرفتن ارزش‌ها، منش، اصول فکری، سبک زندگی، الگوهای فکری گروه‌های منزلتی و گروه‌های هویتی نظیر گروه‌های مذهبی یا گروه‌های قومی؛ تاکید برجنبه پنهان زندگی روزمره مخاطبان و لحاظ کردن ویژگی‌های جامعه مبتنی بر دانش و اطلاعات در انتقال پیام رسانه‌ای است.

روزی که غدیر، سمت دریا می‌رفت / دل از پی دل، سراغ مولا می‌رفت

تا آینه‌ها را، به ضیافت خواند / خورشید زِ دست نور، بالا می‌رفت

محمدعلی مجاهدی