برداشت آب‌های ژرف نیازمند پیوست‌های زیست‌محیطی

ویژگی‌‎ها و تعاریفی که از آب ژرف مطرح می‎‌شود باعث شده ابهامات و اختلاف‌نظر‌هایی در این زمینه در بین متخصصان حوزه آب وجود داشته باشد. جام‌جم برخی از این ابهامات را در گفت‌‎و‎گو با دکتر حجت میان‎‌آبادی، استادیار مدیریت منابع آب، هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت‌مدرس در تاریخ ۷اسفند۱۴۰۰ مورد بررسی قرار داد. در آن مطلب دکتر میان‎‌آبادی از اهمیت توجه به امنیت آبی منطقه سخن گفت. اکنون با انتشار این خبر تازه درباره استحصال آب از چاه سوم ژرف در سیستان‌وبلوچستان، تلاش کردیم به جزئیات این مسأله بپردازیم و برای این منظور سراغ دبیر نهاد متولی این امر، کارگروه آب، خشکسالی و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، دکتر نادرقلی ابراهیمی رفتیم. همچنین برای بررسی امکان‌‎پذیری این طرح و اقدامات صورت‌گرفته از سوی سازمان حفاظت محیط‌ زیست با دکتر علی سلاجقه، رئیس این سازمان گفت‌و‎گو کردیم.

طبق تعاریفی که در منابع علمی آمده، عمقی که برای آب‌های ژرف تعریف می‌شود بسته به هر کشور و منطقه‌ای متفاوت است، اما به‌طورکلی به آب‌ هایی که در عمق بیشتر از ۱۵۰۰متر قرار داشته باشند، آب ژرف می‌گویند. پروژه آب‌های ژرف در ایران در استان سیستان‎ و‎بلوچستان آغاز شده است و با حفر سه چاه ادامه دارد.

دکتر نادرقلی ابراهیمی، دبیر کارگروه آب، خشکسالی و محیط‌ زیست معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری درباره نتایج حفاری‌ها و وضعیت آب استحصال‌ شده می‎گوید: «با حفاری چاه‎ های اکتشافی و شروع آب‎کشی، سیستم آب‎شیرین‎کن راه ‎اندازی و آب تولیدی این چاه ‎ها وارد شبکه آبرسانی شهری و روستایی شده است و دو شهر سیستان و بلوچستان یعنی نیمروز و هامون از آب استفاده می‎کنند.» وی ادامه می‌دهد: «در فاز یک طرح آب ژرف، شهرستان نیمروز هزار مترمکعب در شبانه‌روز وارد شبکه شده و در فاز ۲ که به‌زودی اجرایی می‌شود ۲۵۰۰ مترمکعب به شبکه آب شهری متصل می شود که نیاز حدود ۲۵ تا ۳۰هزار نفر را پاسخ خواهد داد. بخشی از آن تا به امروز تامین و به همکاران آبفای استان تحویل داده شده و به‌زودی به این عدد، ۲۰۰۰ مترمکعب هم اضافه خواهد شد.» دکتر ابراهیمی درخصوص فعالیت شرکت‌های دانش ‎بنیان در حوزه آب ژرف و گستردگی کار‌های تخصصی این موضوع می‌گوید: «شرکت‎های دانش‎ بنیان در زمینه‎ های مختلف زمین ‎شناسی و ژئوفیزیک و مباحث حفاری و استفاده از فناوری‎ های پمپاژ آب اعماق زمین، بخش شیرین ‎سازی و ... فعال هستند و به این طرح کمک می‌کنند.»

دکتر ابراهیمی بر ضرورت تامین آب مردم در استان‎هایی که دچار بحران آب هستند تاکید دارد و این‌که تامین آب‌شرب مردم وظیفه دولت و حکومت است، او می‎گوید: «در برخی از شهرستان ‎ها با تانکر و به‌صورت سرپایی آبرسانی انجام می‎شود و این اصلا در شأن مردم ما نیست و از سوی دیگر، بار مالی و هزینه ‎های هنگفتی هم دارد. اگر بشود با آب ژرف این مسأله را حل کرد هزینه کمتری دارد، ضمن این‎که ما از آب‎های ژرف تجدید‎پذیر با عمق ۱۶۰۰ تا ۳۰۰۰ متر استفاده می‎کنیم که امکان برداشت مستمر را دارند و بدون عناصر سنگین و مواد رادیواکتیو، به‌صورت پایدار در دسترس هستند.» او همچنین در پاسخ به سؤال جام‌جم درخصوص کیفیت آب و تجدیدپذیر بودن یا نبودن آب‌های ژرف می‌گوید: «وقتی آبی نقطه تغذیه دارد یعنی همیشه می‎شود روی این آب حساب کرد و مخزن ما مخزن دائم و پیوسته خواهد بود و تجدیدپذیر به‌حساب‌ می‎آید.»

مسأله تجدیدپذیری یا تجدیدناپذیری آب‎های ژرف از مناقشات جدی این حوزه است. از نگاه برخی متخصصان ازجمله دبیر فدراسیون صنعت آب ایران نمی‎توان این آب‎ها را تجدیدپذیر دانست. سیدعلیرضا شریعت که در گفت‎ و‎گو با روزنامه «پیام ما» در ۸شهریور۱۴۰۱، آب‎های ژرف را تجدید‌ناپذیر خوانده، معتقد است املاح موجود در این آب بسیار زیاد بوده و همین مسأله باعث شده کیفیت آب پایین باشد. نظرات رضا حاجی‎ کریم، عضو هیات‌مدیره فدراسیون صنعت آب ایران هم که در گزارش دیگری از همین روزنامه در ۱۴شهریور۱۴۰۱ آمده است، نشان می ‎دهد او هم کیفیت آب ژرف را نامناسب می‎داند و معتقد است برای قابل‌استفاده‌شدن آن عملیات بسیار پیچیده و پرهزینه‎ای باید انجام شود.

بررسی پژوهش‎های کشور‌های دیگر در حوزه آب ژرف احتمالا می‌تواند داده‎های جدیدی در اختیار ما قرار دهد تا تصمیم‎های دقیق و کاربردی‌تری درباره بهره‎برداری از این آب‎ها گرفته شود. دبیر کارگروه آب و خشکسالی معاونت علمی دراین‌باره می‎گوید: «آب ژرف در جهان به‌عنوان منبع جدید تامین آب شناخته می‎شود و کشور‌هایی مثل لیبی، آلمان، انگلستان، آمریکا و استرالیا روی آن کار کرده‌اند، اما هیچ داده‎ای درباره‎اش منتشر نمی‎کنند.» وی خاطرنشان می‌کند: «با توجه به کم‌آبی برخی استان‎ها در کشور، باید از هدررفت آب جلوگیری یا منابع جدید را شناسایی کرد. درحال‌حاضر منابع جدید یا از طریق انتقال آب از دریا هستند یا حقابه‌هایی که انتظار داریم از سوی کشور‌های همسایه آزادسازی شوند. درواقع آب‎های ژرف هنوز در بیلان کاری مصرف آب ایران نیامده است.»

تهیه پیوست‌های زیست‌محیطی که پاسخ بسیاری از ابهامات درباره طرح آب‌های ژرف را بدهد بسیار ضروری است و می‌تواند نگرانی‌های متخصصان حوزه آب را برطرف کند. دکتر ابراهیمی در پاسخ به جام‎‌جم درباره وضعیت این تحقیقات و پیوست‌های زیست‌محیطی توضیح می‌دهد: «یکی از برنامه‌های ما پیگیری مطالعات زیست‌محیطی است که با هماهنگی مسئولان در سازمان محیط‌زیست و وزارت نیرو باید انجام شود. اقدامات و برنامه‎های ما در مقیاس پایلوت قرار دارد و در آینده تکمیل خواهد شد.»

با توجه به این‎که پیوست‎های زیست‌محیطی که تایید کند برداشت از آب‎های ژرف، مشکل یا خطری برای محیط‌زیست، خاک و سفره‌های آب‎های زیرزمینی ایجاد نمی‌کند هنوز تهیه نشده است، شاید هنوز نباید روی این آب‎ها به‌عنوان روش قطعی برای حل بحران آب در برخی مناطق ایران حساب کرد. دکتر علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ به جام‎ جم درخصوص چگونگی اتصال آب این چاه‎ها به شبکه آب شهری استان سیستان‌وبلوچستان می‌گوید: «سه بحث کاملا آزمایشی در زمینه آب‎های ژرف انجام شده است و ما فعلا در حال دریافت داده‌های آزمایشی مربوط به کمیت و کیفیت این آب‌ها هستیم و پس از بررسی دقیق آن‌ها نظرات‌مان را اعلام خواهیم کرد.» وی با تاکید بر این‌که آب ژرف فعلا جنبه آزمایشی دارد، می‎گوید: «هنوز این آب به شبکه آب شهری وارد نشده است و باید درباره آن تحقیق و آزمایش صورت بگیرد.»