خاک 10 سال بی‌تفاوتی، روی طرح «الگوی کشت»

طرحی که روی کاغذ بی‌برنامگی و درهم‌ریختگی در کشت سالانه را رفع می‌کند و تأثیر مثبتی در اقتصاد و امنیت غذایی کشور خواهد داشت اما معلوم نیست چرا هیچ دولتی نمی‌خواهد این طرح را در دستور کار قرار داده و به این آشفته‌بازار زراعت سروسامان دهد. نا‌گفته نماند با توجه به وضعیت خشکسالی در ایران، با صادرات محصولات جالیزی به کشورهای همسایه، در واقع آب کشور را تخلیه و به کشورهای دیگر صادر می‌کنیم.

بر‌اساس بند ب تبصره 8 قانون بودجه 1401‌ و در اجرای قانون پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، وزارت جهاد کشاورزی موظف شده حداکثر تا شش ماه نسبت به ابلاغ الگوی کشت اقدام کند.

حالا، سال از نیمه گذشته و شش ماه به اتمام رسیده است. مدت زمانی که قرار بود وزارت جهاد کشاورزی براساس آمایش سرزمین و ظرفیت هر استان در تولید، صنایع تبدیلی و آب و هوایی، نسخه کشتی را برای هر منطقه ارائه کند.

در این نسخه، نخست باید تمرکز بر محصولات استراتژیک، کم‌آب‌‌بر و مزیت‌دار استانی باشد، دوم‌ باید تولید متوازن باشد یعنی نه به آن ‌اندازه بیشتر تولید شود که مجبور شویم بیرون بریزیم که تجربه آن در سیب‌زمینی و پیاز و گوجه‌فرنگی فراوان بوده و نه آن‌قدر کم تولید شود که قیمت بازار سرسام‌آور بالا رود و مجبور به واردات شویم.

در اوایل سال جاری بود که محمد قربانی، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی برنامه اجرای الگوی کشت را این‌گونه بیان کرد: «برای سال زراعی آینده سیاست تشویقی برای کشاورزان در جهت عملیاتی کردن الگوی کشت خواهیم داشت.»

به گفته این مسئول، برای اجرای الگوی کشت برای هر محصول، یارانه کشت متفاوت می‌دهیم و مانند بورس در محصولات کشاورزی سبدگردانی خواهیم داشت.

وی تعیین نرخ مناسب قیمت را عامل مهم اجرای الگوی کشت یا در حقیقت تبعیت کشاورزان برای اجرای این طرح عنوان کرده و ادامه داد: «در شورای قیمت‌گذاری، قیمت‌هایی که برای خرید محصولات کشاورزی در‌نظر گرفته‌ایم برای کشاورزان بسیار تحریک‌کننده است. با هوشمند‌سازی بازار محصولات کشاورزی، تولید‌کننده بیشترین نفع را از قیمت پرداختی مشتریان می‌برد و درآمد کشاورزان افزایش می‌یابد.»

وقتی شهریور به پایان رسید، صدای کارشناسان هم در آمد که این برنامه‌ها هنوز برای اجرای طرح به این مهمی خیلی دقیق و کافی نیستند.

به گفته رضا نقیلو، کارشناس کشاورزی، همه منتظر بودیم تا در ادامه وزارت جهاد کشاورزی برنامه‌های کامل‌تری را ارائه دهد اما همین برنامه‌ها هم اگر به‌درستی اجرا شوند، می‌توانند بخش زیادی از راه را پیموده و به اهداف نزدیک‌تر شویم.

وی به جام‌جم می‌گوید: «وزارت جهاد کشاورزی دو برنامه «سیاست‌های تشویقی» و «تعیین قیمت مناسب»‌ را به‌عنوان پاشنه آشیل اجرای این طرح در‌نظر گرفته است، گرچه هنوز وزارتخانه جزئیات این دو سیاست را شفاف نکرده ‌اما روشن است که اگر چارچوب‌های درستی تعریف شود، بخش کشاورزی را به مسیر ایده‌آل هدایت خواهد کرد.»

ایران آفتاب دارد، آب ندارد

انتخاب الگوی کشت از اصلی‌ترین عوامل افزایش بهره‌وری تولید در کشاورزی محسوب شده و علاوه بر حفظ منابع به پایداری تولید و امنیت غذایی کشور کمک می‌کند.

الگوی کشت، جانمایی صحیح تولید براساس پتانسیل‌های طبیعی، اصول اقتصادی و سیاست‌های استراتژیک کشور است و سه هدف فنی، اقتصادی و استراتژیک، الگوی کشت را تشکیل می‌دهد.

به عبارت دیگر بن‌مایه مفهوم الگوی کشت، دسترسی به تولید پایدار در بخش کشاورزی در ازای بهره‌برداری و بهره‌وری مناسب از منابع پایه است.

دکتر زهرا فداییان، کارشناس کشاورزی با بیان این‌که ایران از آفتاب و خاک خوب در بخش کشاورزی بهره‌مند بوده ولی با توجه به خشکسالی‌های چند دهه اخیر، کاهش بارش‌ها و گرم شدن هوای زمین با مشکل جدی در تأمین آب در این بخش مواجه شده است، به جام‌جم می‌گوید: «از طرفی با نبود الگوی کشت صحیح هر ساله هزاران هکتار محصولات جالیزی آب‌بر مثل سیب‌زمینی، پیاز، گوجه‌فرنگی و‌... به‌دلیل تولید مازاد، کاهش شدید قیمت و نبود بازار فروش از خط استفاده خارج می‌شود و علاوه بر هدر‌رفت سرمایه ملی و دسترنج کشاورزان باعث از بین رفتن بخش زیادی از آب کشور می‌شود.»

وی ادامه می‌دهد: «آنچه امروز برای کشاورزان در انتخاب کشت محصولات مهم است، جنبه اقتصادی محصول است. آنها به‌دنبال کشت محصولی هستند که درآمد بیشتری داشته باشد تا بتوانند معیشت خانواده خود را تأمین کنند.»

این کارشناس با اشاره به وضعیت کشاورزان در استان‌های مختلف، به فعالان این عرصه در استان گلستان گریزی زده و تصریح می‌کند: «کشاورزان گلستانی معتقدند در حال حاضر کشت هیچ محصولی مانند برنج برای آنها صرفه اقتصادی ندارد و اگر آب کافی وجود داشته باشد هیچ محصولی به‌جز برنج در مناطق مختلف استان کشت نمی‌شود. کشت برنج علاوه بر این‌که درآمد خوبی دارد، بلکه شالیکاران برای فروش این محصول مشکلی ندارند.»

وی می‌افزاید: «برخی محصولات کم‌آب‌بر مثل گیاهان دارویی و سیاه‌دانه هستند که صرفه اقتصادی خوبی دارند ولی به‌دلیل فراهم نبودن بازار فروش، رغبتی برای کشت آن وجود ندارد.»

افزایش تعرفه صادرات محصولات جالیزی

وقتی از الگوی کشت صحبت می‌شود منظور محصولات مورد نیاز اول کشور نیست.

هم اکنون ایران در تولید محصولات اساسی سرریز ندارد. محصولات مهمی مثل گندم، جو، ذرت و کلزا هرچقدر که کشت شود باز هم کم است، زیرا ایران واردکننده این محصولات است.

آنچه مهم است این‌که استان‌ها به تدوین الگوی کشت در محصولات جالیزی نیاز دارند.

به‌طور مثال محصول پر‌آب‌بری مثل هندوانه در ایران تولید و صادر می‌شود. کاری که در اصل صادرات آب ایران به کشور‌های دیگر را بر‌عهده دارد.

چند سالی است که تجار از کشورهای ترکیه و عمان به شهرهای کرمان، بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان می‌آیند و با کشاورزان برای خرید هندوانه قرار‌داد می‌بندد. این در حالی است که این شهرها به‌شدت با مشکل کم‌آبی و خشکسالی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.

چندی پیش و در جلسه‌ای که برخی مسئولان با وزیر کشاورزی داشتند، پیشنهاد شد روی صادرات محصولات جالیزی صد‌درصد تعرفه بسته شود تا صادرات این محصولات برای کشاورزان صرفه اقتصادی نداشته باشد زیرا با این کار آب کشور را تخلیه می‌کنند.

در این میان، مسأله برنج با محصولات جالیزی تفاوت دارد زیرا ایران واردکننده این محصول است و با کشت آن نمی‌توان گفت که آب به دیگر کشورها صادر می‌شود.

به عقیده کارشناسان، الگوی کشت بیش از همه در محصولات جالیزی اهمیت دارد زیرا هم آب زیادی مصرف می‌کند و هم با افزایش تولید و زمانی که بیش از نیاز کشور باشد، روی دست کشاورز می‌ماند و هدر می‌رود.

در ضمن با دستورالعمل و بخشنامه نمی‌توان الگوی کشت محصولات جالیزی را اصلاح کرد و تنها راهکار این است که با گذاشتن تعرفه، کاری کنیم که خرید این محصولات برای کشورهای همسایه هم توجیه اقتصادی نداشته باشد.

درختی که محصولش برای همسایه است

واقعیت این است که کشاورزی امروز سلیقه‌ای است و مانند درخت موی داخل حیاط که اگر به‌درستی هدایت نشود از خانه همسایه سر در‌می‌آورد. امروزه کشاورزان هر چه دوست دارند و به هر میزان که بخواهند می‌کارند یا اصلا نمی‌کارند و نتیجه آن نوسان‌های شدید قیمت در بازار یا مازاد تولید یا واردات بیش از ‌اندازه است.

سیاست تشویقی‌ از پرداخت تسهیلات ارزان‌قیمت گرفته تا تحویل نهاده ارزان و ارائه دیگر خدمات کشاورزی می‌‌تواند برای رفع این چالش مثمرثمر باشد.