سند جامع پدافند شهری و تحقق فرماندهی واحد در بحران‌ها

به عنوان سوال نخست، پدافند شهری چیست و ماموریت‌های آن در چه چارچوبی تعریف می‌شود؟
وقتی از پدافند شهری صحبت می‌کنیم باید بدانیم درباره مساله غریبی در حوزه شهرسازی صحبت نمی‌کنیم. از گذشته پیشینیان ما تمهیداتی در این حوزه داشته‌اند. ما احداث قلعه، برج‌ها، ارگ و حتی خندق و شهرهای زیرزمینی داشته‌ایم، اینها تمهیداتی بوده‌اند که گذشتگان ما برای مقابله با تهدیداتی که در زمان خودشان جان و مال‌شان را نشانه گرفته بود به کار می‌گرفتند. طبیعتا با مرور زمان تهدیدات تغییر کرده است و بنابراین نوع مقابله و تمهیدات ما هم باید تغییر کند. به این پدافند شهری می‌گوییم؛ پدافندی که بدون استفاده از ابزار جنگی به دنبال این است که شهر ایمن و پایداری داشته باشیم، شهری که بتوانیم مردم را صیانت کنیم، زیرساخت‌ها مصون باشند و تداوم کارکرد داشته باشند و به نوعی تسهیل کارها انجام شود.

وضعیت شهرهای کشور را در حال حاضر از نظر شاخص‌های شهر پایدار و تاب‌آور چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در این مورد موضوعات متفاوتی مطرح می‌شود. اگر بخواهیم تهدیدات را دسته‌بندی کنیم معمولا تهدیداتی که متصور هستیم یا تهدیدات طبیعی است یا تهدیدات انسان ساخت. تهدیدات طبیعی، همانطور که از نامش پیداست، منشا طبیعی دارد. در نتیجه نوع تهدید ثابت است. از گذشته‌ها تهدیدی به نام زلزله داشته‌ایم. ممکن است با شدت و ضعف‌های متفاوتی باشد. اما همچنان زلزله است. در تهدیدات طبیعی دشمنی نداریم. وقتی زلزله یا سیل می‌آید آن را دشمنی نمی‌نامیم. چون موضوع تقریبا ثابت است و می‌توانیم با تسلط بر علوم، دانش، تکنولوژی، آموزش و تمرین تا حدود زیادی از خسارت‌های آن جلوگیری کنیم اما وقتی صحبت از تهدیدات انسان ساخت است، چون منشا انسان ساخت دارند، انسان تدبیر و برنامه‌ریزی می‌کند و نوع تهدیداتش بسیار متنوع است. اگر تکنولوژی و علوم مختلف به آن اضافه شود گستردگی این تهدیدات به شدت زیاد است و خیلی راحت نمی‌شود راجع به آنها از قبل برنامه‌ریزی و پیش‌بینی کرد. به همین دلیل حتی در شرایط معمولی به علت گسترش شهرها و زیرساخت‌هایی که در شهر و جغرافیای محدود وجود دارد تهدیدات انسان ساخت غیرعمدی هم ممکن است ما را دچار چالش کند. یعنی به صورت معمولی یک واحد صنعتی به علت اختلافات کارگری، به دلیل رعایت نکردن استانداردها و خستگی ممکن است حادثه‌ای درست کند که هم برای کارگران، هم برای فضا و پیرامون آن که گاهی در اطراف شهرها هستند مشکلاتی ایجاد کند. اگر زیرساخت‌ها اصلی باشد ممکن است زیرساخت‌های دیگر ما را هم در شهر با تهدیدات دیگری مواجه کند و به صورت آبشاری تهدید کوچکی برای ما تهدید عمده‌ای در شهر شود.

اساسا پایداری شهر چگونه تعریف می‌شود و چه ویژگی‌هایی دارد؟
اصطلاح پایداری و توسعه پایدار از اوایل دهه 1970 مطرح شد. رشد سریع شهرها موجب شد محیط‌زیست تخریب شود. منابع مصرف زیادی پیدا کند و این کمی نگرانی ایجاد کرد. در بین کسانی که در حوزه محیط‌زیست کار می‌کردند، موضوع پایداری و توسعه پایدار را مطرح کردند. به این مفهوم که توسعه‎ای که انجام می‌شود نیازهایی که این نسل در حال حاضر دارد موجب نشود برای برطرف کردن نیازهای خودش، نیازهای نسل‌های آینده را از بین ببرند و مورد استفاده قرار بدهند. از طرفی وقتی از تاب‌آوری صحبت می‌کنیم، از مولفه‌های پایداری است. اینها الزاما با هم نیستند. ممکن است شما شهری را پایدار ببینید اما الزاما تاب‌آور نباشد. چون همانطور که گفتم تاب‌آوری به این بر می‌گردد که چگونه می‌توان مصرف انرژی را کم و بهینه از منابع موجود استفاده کنیم. برای مثال در حوزه شهر پایدار می‌گوییم شهر متراکم که باشد چون از انرژی و حمل و نقل و انرژی و زیرساخت کمتری در سطح نیازمندیم بنابراین این شهر پایدار است. اما ممکن است در برابر حوادث نتواند خودش را حفظ کند و تاب‌آور نباشد. حتی اگر فکر کنیم این شهر خودش را فقط حفظ کند به آن شهر مقاوم می‌گوییم. شهر تاب‌آور نمی‌گوییم. پس این مفاهیم باید با دقت استفاده شود. در پدافند شهری از حفاظت از مردم، مصونیت زیرساخت‌ها از حملات، امکان بازیابی آنها و تداوم کارکرد به چرخه خدمت رسانی به مردم صحبت می‌کنیم. این را با اقدامات مختلفی که در حوزه پدافند شهری دنبال می‌کنیم باید به جمع‌بندی برسانیم.

در کشورمان نمونه‌ای از شهر پایدار داریم؟
در دنیا هدف و منظور از شهر پایدار، وضعیت شهر از لحاظ مصرف منابع است اما آنچه ما دنبال می‌کنیم، پایداری شهر در برابر تهدیداتی مانند جنگ شهری است. در گذشته جنگ‌ها بیشتر در مرزها اتفاق می‌افتاد. ولی الان جنگ‌ در مرزها نیست. زمانی دو گروه نظامی در مرز کشوری با هم مقابله می‌کردند. هرکدام دیگری را شکست می‌داد پیروز جنگ بود. به مرور بعد از جنگ‌های جهانی دوم هر جنگی که اتفاق می‌افتد اکثرا در حوزه شهرها هستند. اکثرا غیرنظامیان هستند که هدف قرار می‌گیرند. همین حالا جنگ‌های اطراف را بخواهید نگاه کنید در سوریه، یمن، عراق و لبنان حوادث در شهرها اتفاق می‌افتد. به همین دلیل پدافند شهری از این بابت مهم شد و این‌که چه راهبردی را برای سرایت جنگ‌ به شهرها دنبال می‌کند. یکی از دلایل عمده‌اش اینطور بود که ما زیرساخت‌هایی در شهرها داریم که به مردم خدمت می‌کنند. چنانچه به هردلیلی چه طبیعی و چه غیرطبیعی، اقدامات دشمنی یا ... این خدمات از چرخه خدمت به مردم خارج شوند گاهی دولت‌ها نمی‌توانند سریع این زیرساخت‌ها را به چرخه خدمت برگردانند بنابراین باید از قبل تمهیداتی پیش‌بینی کرده باشند. چنانچه این پیش‌بینی‌ها انجام نشود مثلا آب یک شهر قطع شود خیلی سریع نمی‌توان آن را به چرخه خدمت بازگرداند. با توجه به تمرکز دارایی‌ها در شهر، یک جغرافیای محدود داریم. دارایی‌ها و سرمایه‌های ما همه آمده‌اند در جغرافیای محدود متمرکز شده‌اند. شناسایی زیرساخت‌هایی که به مردم خدمات می‌دهد اولویت نخست دشمن در ضربه زدن است. اینها را که از کار می‌اندازد طبیعتا چون دولت‌ها نمی‌توانند سریع خدمت را جایگزین کنند موجب نارضایتی می‌شود. به مرور این نارضایتی تبدیل به اعتراض و کم‌کم به اغتشاش و خشونت کشیده می‌شود. بعد با یک اقدام نظامی، امکان سقوط دولت‌ها فراهم می‌شد. اتفاقاتی که در جنگ بالکان و جنگ‌ عراق، از سوی آمریکایی‌ها انجام شد در همین چارچوب بود. در جنگ یمن هم شاهدیم که زیرساخت‌های این کشور مانند راه‌ها و پل‌ها و پمپ بنزین، بیمارستان و دیگر مراکز مهم خدمت‌رسان به مردم توسط عربستان سعودی مورد حمله قرار می‌گیرد. اینها نشان می‌دهد همان‌طور که تهدیدات تغییر می‌کند باید نوع دفاع هم تغییر کند دیگر به جای این‌که حملات نظامی این زیرساخت‌ها را از کار بیندازد. در حوزه شهر هوشمند و سایبر و زیرساخت‌هایی که از راه دور کنترل می‌شوند. در نتیجه اگر بتوانند از راه دور بدون این‌که از موشک یا اهرم نظامی استفاده کرده باشند این زیرساخت‎‌ها را از کار بیندازند به هدفشان می‌رسند. ضمن این‌که برای‌شان پوشش‌های مختلفی هم دارد که به سادگی مشخص نمی‌شود این حملات توسط چه کسی اتفاق افتاد. اتفاقی که در حوزه سوخت داشتیم را می‌شود از همین جنس دانست؛ یک حمله سایبری که زیرساخت سوخت ما را از چرخه خدمت خارج می‌کند. خوشبختانه با توجه به اقداماتی که مبتنی بر پدافند غیرعامل در گذشته انجام شده بود، به سرعت سیستم به صورت دستی به چرخه خدمت‌رسانی بازگشت. در حوزه آب، برق و گاز هم همین طور است. یعنی ما همان طور که توسعه شهرها را دنبال می‌کنیم باید حواسمان باشد که این زیرساخت‌ها چطور در شرایط اضطراری هم می‌توانند تداوم کارکرد داشته باشند.

رویکرد سازمان پدافند غیرعامل در زمینه هوشمندسازی و شهرهوشمند چیست؟
شاید از سال 1973 که تقریبا اینترنت وارد چرخه کار شد کسی فکر نمی‌کرد به این سرعت فراگیر شود. الان طوری شده که اینترنت از کارکردهای اولیه خودش خارج شده است. اکنون بحث اینترنت اشیا مطرح است و طوری شده که اینترنت و کارکردهای آن روز به روز در فضای سایبر رو به گسترش است و تنها به سخت‌افزار، نرم‌افزار و داده و سیستم‌های اطلاعاتی محدود نیست. حتی تعاملات اجتماعی و کل زیرساخت‌های شهرها را نیز تحت تاثیر قرار داده است. به همین دلیل پرداختن به شهر هوشمند مستلزم مدیریت هوشمند هم هست. یعنی وقتی از شهر هوشمند صحبت می‌کنیم خیلی از مزایای آن را مطرح می‌کنیم. می‌گوییم در مصرف انرژی تاثیر دارد. سرعت کارها را خیلی بالا می‌برد. از اتلاف وقت جلوگیری می‌کند. برای محیط‌زیست مناسب است و خیلی از مواردی که در شهر پایدار دنبال می‌کردیم اینجا ممکن است از طریق شهر هوشمند میسر شود. ولی باید به این نکته توجه کنیم که اگر ما امکان دستور دادن و امکان کنترل از راه دور برای زیرساخت داشته باشیم حتما افراد دیگری هم این کنترل را خواهند داشت. در نتیجه باید از فناوری‌های جدید که می‌آید به صورت کامل اطلاع داشته باشیم. اشراف داشته باشیم تا بتوانیم از آن بهره خوبی ببریم. در حوزه شهرهوشمند که خیلی از نرم‌افزارها و سخت افزارها غیربومی هستند و هنوز بومی نشده‌اند. این خطر برای ما وجود دارد که در معرض تهدید قرار بگیریم. در نتیجه باید از الان برایش فکر کرده باشیم. دنبال این نیستیم که بگوییم از شهرهوشمند یا امکانات و اتفاقاتی که افتاده است، استفاده نشود. بلکه می‌گوییم مثل باقی موضوعات، باید ملاحظات را از قبل پیش‌بینی کنیم و براساس آن کار را پیش ببریم. در حوزه کالبدی بعد از این‌که شهرهای‌مان ساخته شدند دنبال این هستیم که الزامات و ملاحظات در توسعه شهرها رعایت شود. در حوزه شهر هوشمند هنوز این اتفاق نیفتاده است. در خیلی از شهرهای ما می‌گویند که به سمت شهر هوشمند می‌رویم اما در واقع بیشتر حرکت به سمت دولت الکترونیک است و هنوز مانده تا به شهر هوشمند برسیم. با این وجود از همین الان می‌گوییم الزامات شهر هوشمند در حوزه پدافند غیرعامل مشخص شود و در چارچوب آن کارها جلو برود که یک روزی چشم بازنکنیم ببینیم شهرها بدون رعایت الزامات و ضوابط پدافند غیرعامل هوشمند شده‌اند.

منبع: ضمیمه پدافندغیرعامل روزنامه جام‌جم