علم، نسخه زمانبر اما اثر‌بخش توسعه کشور

آن چهره رسمی دانشگاهی و غیر‌کاربردی که غالبا از علم سراغ داریم، فقط یکی از جنبه‌های علم است که در دنیای امروز بازنمایی تازه‎ای دارد. علم به کمک مردم می‎آید تا بیماری‎ها را درمان کند، باعث پیشرفت صنایع شود، حمل‎و‎نقل را به‌روز کند و ارتباطات را توسعه بخشد و فضاپیمایی را روی سطح سیاره‎ای دیگر فرود آورد. اگر این چهره جذاب علم برای‌مان آشنا نیست، علتش را باید در عملکرد رسانه‎ها و مروجان علم جست‌‎و‎جو کرد. با وجود این‌که در چند سال اخیر، مروج‌‎ها و ژورنالیست‌‎های حوزه علم در ایران تلاش‎ زیادی برای تغییر این نگاه عمومی درباره علم و دانش داشته‎اند، اما به‌نظر می‎رسد هنوز کافی نبوده و در این زمینه، فاصله زیادی با کشور‌های پیشرفته داریم. برای این‌که بدانیم فعالیت‎های ترویجی که تا به امروز اتفاق افتاده چه میزان اثربخشی داشته و اگر اثربخشی آن کم یا سطحی بوده علتش چیست، از دکتر سیده‌زهرا اجاق، پژوهشگر و رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دعوت کردیم تا به تحریریه «جام‌جم» بیاید و در این‌باره با او به گفت‌و‎گو نشستیم.

از معضلات جدی در حوزه علم و پژوهش و ترویج آن، این است که بروز مشکل در هر بخش دیگری در کاهش بودجه پژوهشی اثر می‌گذارد. این رویکرد در بیشتر سازمان‌ها و اداره‌ها هم وجود دارد که بخش علم غیرضروری و قابل صرف‌نظر کردن به نظر می‌رسد. شاید برقراری ارتباط بین پژوهشگران حوزه ارتباطات و مروجان و ژورنالیست‌های علم بتواند با شکل‌دهی اجتماع علمی فعال، ترویج علم در ایران را سر و سامان دهد و توجه مسئولان را بیش از همیشه به توسعه علمی جلب کند.

سیاستگذاران، مخاطب خاص ترویج علم

برای ارزیابی اثربخشی فعالیت‎های ترویجی در ۲۰ تا۳۰ سال اخیر و سنجش کمیت و کیفیت آن به داده‎های پژوهشی نیاز است، اما از آنجا که رشته ارتباطات علم در ایران وجود ندارد و تحقیق پژوهش‌محوری هم در این زمینه انجام نشده است، نمی‌توان با دقت زیادی درباره‎اش اظهار‌نظر کرد. با این حال وجود انجمن ترویج علم و فعالیت معلم‎ها و مروجان علم را نمی‌توان بی‎ثمر قلمداد کرد.

دکتر سیده‌زهرا اجاق، پژوهشگر و رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پژوهشگاه علوم انسانی در این زمینه می‌گوید: «من چنین برداشتی از هدف و نقش انجمن ترویج علم دارم که قرار است انتقال‌دهنده دانش علمی به حوزه عمومی باشد. رویکرد انجمن ترویج علم در ابتدای تاریخ فعالیتش به‌دلیل ماهیت افرادی که در انجمن حاضر بودند، رویکردی کتابدارانه بود؛ یعنی با ارسال کتاب به بخش‌های مختلف کشور تلاش می‌کرد رسالت خود را انجام دهد. بعد‌ها این رویکرد کمی تغییر کرد و از فرستادن کتاب به سراسر کشور به شکل دیگری تبدیل شد.»

از دکتر اجاق درباره چرایی اهمیت ترویج علم پرسیدیم، وی در پاسخ می‌گوید: «اجازه بدهید ترویج علم را از منظر ارتباطات بررسی کنیم؛ یکی از مدل‏های ارتباطی، ارتباطات انتقالی است. یعنی از فرستنده «الف» به گیرنده «ب» پیامی را منتقل کنیم. وقتی از شاخه تخصصی ارتباطات علم به ترویج نگاه می‎کنیم آن را فعالیتی ارتباطی می‎بینیم که دیگر صرفا انتقال در آن اهمیت پیدا نمی‌کند بلکه معنایی که قرار است از حوزه دانش به حوزه عمومی منتقل شود، مهم می‎شود. انتقال این مفهوم علمی خاص با همان معنایی که مدنظر دانشگران است با انتقال یک پیام عادی متفاوت است. نکته دیگر این که مخاطب قرار نیست فقط مردم باشند؛ بلکه صنایع، سیاستگذارها، قانونگذارها، معلم‎ها و اساتید دانشگاه مخاطب هستند.»

دکتر اجاق معتقد است که ترویج علم از این‌رو اهمیت ویژه‎ای پیدا می‎کند که محتوای علمی به‌گونه‎ای منتقل شود که مثلا یک سیاستگذار مفهوم علمی را درک کرده و بر‌اساس آن بتواند برای دستیابی به جامعه دانش‎‌بنیان تصمیم‌گیری کند.

کشور‌های شبیه ایران در ترویج علم چگونه‌‎اند؟

دکتر اجاق در پاسخ به این سؤال که کشور‌های درحال‌توسعه که وضعیتی نزدیک به ایران دارند درحال‌حاضر چه تغییراتی کرده‎اند و وضعیت ایران نسبت به آن‌ها چگونه است، می‌گوید: «کشور‌هایی مثل امارات که ارتباطات علم در آن‌ها توسعه پیدا کرده است، هدف‎گذاری‌شان مبتنی بر علم است و به همین دلیل ترویج آن برایشان اهمیت دارد. برهمین‌اساس، اگر در این کشور‌ها موزه علم تاسیس می‎شود تمرکزشان صرفا بر این نیست که ببینند در گذشته، کشورشان چه دستاورد‌هایی داشته و ابزار‌های تعاملی‎‌شان در موزه به چند دکمه برای اعلام رضایت محدود نمی‌شود، بلکه نوآوری و تجسم آینده برایشان مهم است. این نگاه کمک می‎کند قانون‎گذاری، سیاست‌گذاری، شهرسازی و... بر همین محور بنا شود. حتی می‌توان گفت علت این‌که مردم امارات درحال‌حاضر پذیرش بهتری نسبت به علم دارند، سیاست‌گذاری‌های مبتنی بر علم در این کشور است. در ایران، عوامل دیگری در این میان اهمیت پیدا می‌کند که الزاما علمی نیستند. در کشور‌های توسعه‎یافته هم وضع بسیار متفاوت است، چون مسیری که آن‌ها طی می‎کنند کاملا با ما فرق دارد. تا زمانی که باور پیدا نکنیم علم می‎تواند راهگشای مسائل و بحران‌ها باشد، تغییری در این حوزه ایجاد نمی‌شود.»

لزوم تاسیس رشته ارتباطات علم در دانشگاه‎‌های ایران

با نگاه به جامعه امروز که کسب‎و‎کار‌های دانش‎بنیان در آن اهمیت پیدا کرده به نظر می‎رسد تغییراتی در این زمینه آغاز شده که شاید بتوان به آن امیدوار بود.

دکتر اجاق نظر خود را درخصوص این موضوع توضیح می‎دهد: «در کشور‌های توسعه‌یافته از سال ۱۹۷۰ پژوهش‌های حوزه ارتباطات علم شروع شده است و مجلات پژوهشی متنوعی برای این حوزه وجود دارد، اما در ایران گاهی به نظر می‎رسد ما با کلمات بازی می‎کنیم، مثلا مفهومی که شرکت‌های دانش‎بنیان در دنیا برای آن ایجاد شدند با آنچه امروز در ایران وجود دارد متفاوت است. دانشگاه‎های نسل۳ در دنیا با هدف ترویج در کنار آموزش‌وپژوهش در حال فعالیت هستند. در ایران هم گفته می‎شود که می‌خواهند دانشگاه‌ها را از نسل۲ به نسل۳ ارتقا دهند درحالی‌که برای این کار باید رشته‎های دانشگاهی در این زمینه وجود داشته باشد که متخصص تربیت کند. متخصصی که بتواند در زمینه ترویج هم اطلاعات تازه‌ای برای ارائه داشته باشد. به همین دلیل است که تاسیس رشته ارتباطات علم و تربیت نیروی متخصص می‌تواند راهکاری موثر برای رشد ترویج علم در ایران باشد.»

از مرحله ایجاد علاقه‌مندی به مرحله ایجاد آگاهی برویم

در شرایطی که بستر‌های مناسب برای ترویج علم و آگاهی هنوز به طور کامل در کشور مهیا نشده و بودجه کافی به پژوهش تخصیص نمی‌یابد، شاید به نظر برسد رواج دادن علم در رسانه‌ها و مراکز آموزشی کار، بی‌فایده باشد.

دکتر اجاق معتقد است که مروجان علم در ایران تا مرحله ایجاد علاقه‎مندی برای مردم می‎توانند تاثیرگذار باشند، او می‌گوید: «من ۱۰ سال پیش با روزنامه‎نگاران علم، پژوهشی را انجام دادم که هم‌اکنون در اینترنت نیز قابل دسترسی است. آن‌ها بیشتر رسالت خود را کار ترجمه و گفتگو با متخصصان می‎دانند با این که به تمام سختی‎های مسیری که طی می‎کنند، واقف هستم، اما فقط در مرحله علاقه‏مند کردن می‎توانند
اثر بگذارند. تمام هم سن‏و‎سال‎های من از عصر فضا خاطرات خیلی خوبی دارند، چون در آن زمان صداوسیما مستند، فیلم و برنامه‎ های علمی خوبی درباره فضا پخش می‌کرد. این روشی است برای علاقه‎مند کردن بچه‎ها به علم. همین حالا هم کودکان و نوجوانان از مسیر بازی‎های رایانه‌ای و فضای مجازی به علم علاقه‎مند می‎شوند. تا این مرحله، کار به عهده مروج علم و روزنامه‌نگار علم است، اما از اینجا به بعد من پژوهشگر ارتباطات علم، باید بتوانم اطلاعات و روش‎های تازه ارائه بدهم تا از مرحله علاقه‎مندی به مرحله بعدی یعنی ایجاد آگاهی برسیم.»

دکتر اجاق با تاکید بر این که داده‎های اساسی درباره درک مردم ایران از علم وجود ندارد، می‌گوید: «به دلیل نبود این داده‎ها، نمی‎دانیم مردم مثلا درباره کمبود آب چطور فکر می‎کنند؟ در چنین شرایطی دادن اطلاعاتی مثل آب از دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن ساخته شده، دردی از جامعه ما دوا نمی‌کند. اگر از افراد بپرسیم چرا آب برای‌شان مهم است غیر از چند جواب کلیشه‎ای نمی‎شنویم در حالی که درک چرخه آب و اهمیت هر بخش آن و عواملی که روی آن مؤثر است، کمک می‎کند بتوانیم به اهمیت نقش خود در این چرخه و این که چه کار‌هایی کمک می‌کند تا مثلا من به عنوان یک مصرف‎کننده و کنشگر رفتارم را با آن تنظیم کنم، پی ببریم. این گونه است که اهمیت ترویج علم خودش را نشان می‌دهد.»

نیاز جدی به شکل‎‌گیری اجتماع علمی

شکل‌گیری این ارتباط بین روزنامه نگار، مروج و پژوهشگران ارتباطات علم می‌تواند کمک کند آنچه از نظر تئوری به ذهن پژوهشگران می‌رسد با آنچه در واقعیت، قابلیت اجرایی دارد مقایسه شود و در نهایت روش کارآمدتر و دقیق‌تری برای بیان علم و ترویج آن به کار رود.

دکتر اجاق درباره لزوم این ارتباط می‌گوید: «ما باید بین حوزه پژوهشگران و کسانی که درگیر تولید محتوا هستند، ارتباط برقرار کنیم. خبر‌های ما درباره کووید ــ ۱۹ چه درکی را برای مردم رقم می‎زند و این درک و اطلاعات چقدر می‎تواند در گذر از تجربه کووید در جامعه مؤثر باشد. ما بحران علمی را در کووید از سر گذراندیم. وقتی زلزله می‌آید چه محتوای علمی از آن برای مخاطب آماده می‌شود؟»

در این میان یکی از محاسن عمومی‌سازی علم و ترویج آن، مبارزه با شبه علم در بدنه جامعه است. رئیس پژوهشکده ارتباطات و مطالعات فرهنگی در این خصوص گفت: «در کشور ما هم به اندازه کشور‌های پیشرفته، خرافات وجود دارد، اما جایی مثل آکسفورد ارتباطش با جامعه شکل‌گرفته و می‎داند که چطور باید کار کند. آنجا جامعه چشم‎انداز خودش را در علم می‎بیند برای همین آکسفورد و دانش علمی که در آنجا تولید می‌شود برای همه اهمیت زیادی پیدا می‏کند.»

او در توصیف ارتباط بین نهاد‌های مرتبط با علم گفت: «نهاد‌های دیگر باید همدیگر را بشناسند مثلا باغ گیاه‎شناسی باید مروجان علم را بشناسد، موزه‎های مردم‎شناسی باید با مروجان علم در ارتباط باشند. درک علمی در فرهنگ علمی اتفاق می‌افتد، بنابراین باید تمام تلاش‌مان را بکنیم که فرهنگ علمی را جا بیندازیم.»

سهم بودجه پژوهشی باید افزایش یابد

از دکتر اجاق پرسیدیم آیا ایران مسیر درستی را در ترویج علم طی کرده است یا خیر؟ او این‎طور پاسخ داد: «وقتی نهاد‌های دولتی برای علم ارزشی قائل نباشند همه این ایده‏ها و راهکار‌ها به حاشیه می‎روند. علم نمی‌تواند راهکار لحظه‎ای ارائه دهد. خیلی ضروری است که سیاستمداران ما این مسأله را درک کنند که علم پاسخ لحظه‎ای ندارد بلکه نوعی فرآیند است و زمان می‎برد. در جامعه ما دولتمردان چالش ارتباطاتی با مردم دارند. گاهی از ما می‎خواهند کمک‌شان کنیم تا بتوانند با جامعه ارتباط برقرار کنند، اما در نهایت انتظاری که از علم دارند شبیه آسپیرین و ژلوفن است که بدون هزینه‌کردن و تلاش برای آن نتیجه بدهد و اثرگذار باشد.» دکتر اجاق با اشاره به اهمیت سرمایه‎گذاری و تخصیص بودجه به علم و پژوهش گفت: «این‌که چقدر از تولید ناخالص ملی (GDP) کشور ما به بودجه پژوهشی و علم اختصاص می‌یابد نشان می‎دهد که رویکرد ایران در این زمینه چیست.» گفتنی است براساس آمار سازمان برنامه‌وبودجه، اعتبار پژوهشی سال ۱۴۰۱ از سال ۱۴۰۰ هم کمتر بوده و برخلاف برنامه ششم توسعه هیچ افزایشی نداشته است. این رقم به مقدار تعیین‌شده برای سال ۱۴۰۰ که سهم ۱.۵درصدی از تولید ناخالص ملی بوده نرسیده و حدود ۰.۳۲ درصد محقق شده است.

روزنامه جام جم