سکونت‌دائمی در قطب‌جنوب از خیال تا واقعیت

قطب جنوب محیطی سراسر پوشیده‌شده از برف و دارای سطح یخبندان است که میانگین دمای زمستان آن تا منفی ۴۹درجه سانتیگراد نیز می‌رسد. توفان‌هایی تا سرعت ۳۲۱کیلومتر در ساعت نیز در آن جریان دارند و سالانه حدود ۱۶۶میلی‌متر بارش دارد. با توجه به شرایط سخت آب‌وهوایی جای تعجب نیست که جنوبی‌ترین قاره زمین به‌جز تعداد کمی از دانشمندان برای تحقیقات یا گردشگران موقتی، هیچ ساکن دائمی‌ای ندارد. با وجود این آیا به‌زودی شاهد تغییرات وسیع در این ناحیه و مهیاشدن شرایط سکونت در قطب جنوب خواهیم بود؟

با گرم‌شدن تدریجی قطب جنوب، برخی گونه‌های گیاهی و جانوری مهاجم در حال مهاجرت به قطب جنوب هستند. حداقل تا یک قرن آینده انسان نمی‌تواند به قطب جنوب مهاجرت کند، زیرا اقلیم فعلی قطب جنوب توانایی پشتیبانی از تنوع زیستی گسترده گیاهان برای محصولات زراعی و حیوانات برای غذا را ندارد. از دیگر موانع مهاجرت انسان به قطب جنوب، دورافتاده‌بودن آن است. هرچند شرایط آب‌و‌هوایی نواحی مرزی قطب جنوب چندان مطبوع نیست، اما تفاوت زیادی با برخی مناطق نزدیک قطب شمال ندارد که درحال‌حاضر قابل‌سکونت هستند. به گفته استیون چاون، استاد علوم زیستی دانشگاه موناش استرالیا، اگر مشکل فقط آب‌وهوا بود، شانس سکونت دائمی در قطب جنوب در درازمدت وجود داشت، اما با توجه به محدودیت جغرافیایی قطب جنوب، سکونت دائمی در آن فقط با واردات محصولات غذایی و کالا‌های اساسی امکان‌پذیر است. جولی بریگام ـ گرت، استاد زمین‌شناسی دانشگاه ماساچوست آمریکا در این رابطه می‌گوید: «درحال‌حاضر برخی از پایگاه‌های تحقیقاتی قطب جنوب به کمک توربین‌های بادی و پنل‌های خورشیدی انرژی موردنیاز خود را تامین می‌کنند، اما ساخت یک شبکه برق سراسری در زمین یخبندانی قطب جنوب که به‌دلیل گرمایش جهانی پیوسته در حال تغییر است، چندان منطقی نیست. اگر هر پایگاه خود به‌صورت جداگانه از توربین بادی یا پنل خورشیدی استفاده کند، دیگر نیازی به شبکه سراسری برق نخواهد بود و با توجه به فناوری پیشرفته باتری‌های ذخیره‌ساز انرژی، مشکلی برای زمستان‌های تاریک و سرد نیست.»

فصل تغییرات اقلیمی
اگرچه این تغییرات اقلیمی طی صدهاهزار سال رخ‌داده‌اند، اما انتشار بیش از حد گاز‌های گلخانه‌ای، در حال تغییر آب‌وهوای کلی زمین با سرعت بی‌سابقه‌ای است. چاون تصریح می‌کند: «اگر تا سال ۲۰۴۰/ ۱۴۲۰ نرخ خالص انتشار گاز‌های گلخانه‌ای به صفر نرسد، تغییرات آب‌وهوایی، بزرگ‌ترین نیرومحرکه تغییرات اقلیم در قطب جنوب خواهد بود.» وی در ادامه افزود: «شبه‌جزیره جنوبگان یکی از شمالی‌ترین مناطق قطب جنوب است که درصورت ادامه روند افزایش میانگین دمای زمین، دچار تغییرات آب‌وهوایی شده و مشابه جزایر نزدیک به قطب جنوب و نواحی جنوبی آمریکای جنوبی خواهد شد.» درحال‌حاضر تنوع زیستی شبه‌جزیره جنوبگان محدود به علف‌های بومی، تعداد کمی حشره، پرندگان مهاجر و پستانداران دریایی است که با گرم‌شدن اقلیم، شاهد افزایش تنوع گیاهان خواهیم بود. به گفته چاون، در صورت ادامه این روند، افزایش بارندگی در نتیجه افزایش دما، سبب افزایش رشد گیاهان خواهد شد. ضمن این‌که ممکن است گونه‌های مهاجم نیز به‌صورت تصادفی به همراه انسان‌ها به این منطقه منتقل شوند که تنوع گیاهی را افزایش می‌دهد، اما دمای بسیار پایین شبه‌جزیره جنوبگان مانع تشکیل جنگل در آینده نزدیک خواهد شد. به اعتقاد چاون و بریگام ــ گرت در طول قرن آینده قطب جنوب به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند میزبان گونه‌های گیاهی و جانوری باشد و در نتیجه آن، ایجاد سکونتگاه دائمی برای انسان نیز در آینده دور از ذهن است. اما بااین‌حال تغییرات آب‌وهوایی در قطب جنوب آغاز شده و افزایش دمای زمین اقلیم آن را تغییر داده است. چاون توضیح می‌دهد: «پوا آنوآ، نوعی گیاه آبی است که غالبا در مناطق معتدلی مانند کیپ‌تاون آفریقای‌جنوبی یا ملبورن استرالیا رشد می‌کند، اما این گیاه در قطب جنوب نیز یافت شده است.» حتی یک گروه از پنگوئن‌های «جنتو» در محیط قطب جنوب مشاهده شده است که جای نگرانی زیادی دارد، زیرا این پنگوئن‌ها علاقه چندانی به محیط‌های پوشیده از یخ ندارند و بیشتر در جزایر گرم نزدیک به قطب جنوب زندگی می‌کنند که با افزایش دمای این مناطق، به ناچار مجبور به مهاجرت به قطب جنوب شده‌اند.

تاثیر ذوب‌شدن یخ‌های قطبی
به غیراز شبه‌جزیره جنوبگان، اکثر سطح قاره قطب جنوب یک صفحه یخی به ضخامت چند کلیومتر است. مدل‌سازی‌های آب‌وهوا پیش‌بینی می‌کند که در آینده شاهد افزایش وسعت ناحیه عاری از یخ در قطب جنوب خواهیم بود. ذوب‌شدن یخ‌های مناطق غربی قطب جنوب و در نتیجه آن افزایش سطح دریا، نه‌تن‌ها جغرافیای قطب جنوب بلکه آب‌وهوای کل سیاره زمین را تغییر خواهد داد. بریگام ـ گرت توضیح می‌دهد: «منطقه وسیعی از قسمت‌های غربی قطب جنوب، زیر سطح دریا قرار دارد و با این‌که افزایش سطح دریا، سطح خشکی جزایر صخره‌ای کوچک این منطقه را بالامی‌برد، اما به‌طور کامل آن‌ها را غرق نمی‌کند. از آنجا که در آینده شاهد آب‌شدن سکو‌های یخی خواهیم بود، اطمینان از احداث سکونتگاه‌ها در مناطقی بالاتر از سطح دریا، مسأله بسیار مهمی است.» با نگاهی به پیش‌بینی‌های انجام‌شده برای قرن آینده، افزایش میانگین دمای جهانی و افزایش سطح آب دریا، احتمالا روند مهاجرت اقلیمی را تسریع خواهد کرد. اگر آب‌وهوای سرد قطب جنوب نسبت به سایر مناطق گرم زمین، شرایط بهتری داشته باشد، ممکن است مردم و دولت‌ها به دنبال استعمار آن باشند. حتی درصورت امکان‌پذیرنبودن کشاورزی، افزایش سطح آب دریا، شرایط مناسبی برای ماهیگیری را فراهم می‌کند. علی‌رغم تلاش‌ها و تحقیقات فراوان برای مطالعه و کاوش در سخت‌ترین و غیرقابل‌سکونت‌ترین قاره سیاره زمین، بسیار بعید و دور از ذهن است که نوع انسان در آینده نزدیک بتواند در قطب جنوب به‌صورت دائمی زندگی کند.

خیلی دور، خیلی نزدیک
هرچند درحال‌حاضر قطب جنوب محیط مناسبی برای زندگی نیست، اما آیا در گذشته قابل‌سکونت بوده یا با توجه به روند گرمایش زمین در آینده قابل‌سکونت خواهد شد؟! استیون چاون در ادامه بیان می‌کند: «براساس فسیل‌های کشف‌شده، قطب جنوب در گذشته دارای آب وهوایی بسیار مطبوع برای وجود جنگل و حتی دایناسور‌ها بوده است.» حدود صدمیلیون سال پیش، قطب جنوب پوشش گیاهی بسیار کامل و توسعه‌یافته‌ای داشته‌است. سال گذشته میلادی کشف بقایایی از زغال چوب سوخته در جزیره جیمز راس (واقع در شمال‌غربی شبه‌جزیره جنوبگان در منطقه شمالی قطب جنوب) نشان‌دهنده شواهدی از وقوع یک آتش‌سوزی جنگلی گسترده در این منطقه در اواخر دوره زمین‌شناسی کرتاسه در حدود ۱۰۰ تا ۶۶میلیون سال پیش است. آب‌وهوای زمین طی صد‌ها میلیون سال دستخوش تغییرات زیادی شده‌است. به‌طورکلی آب‌وهوای زمین در چرخه‌ای بین دوره‌های یخچالی سرد (دوره یخبندان در مقیاس هزاران سال طی یک عصر یخبندان با دمای خیلی پایین) و دوره‌های میان‌یخچالی گرم‌تر (دوره گرم بین دو دوره یخچالی) در حال تغییر است. محققانی که درباره تاریخچه آب‌وهوای زمین تحقیق می‌کنند به نام دیرین‌اقلیم‌شناس شناخته می‌شوند. دیرین‌اقلیم‌شناسان با مطالعه گذشته سعی در پیش‌بینی آینده آب‌وهوای قطب جنوب دارند. گروهی از محققان ازجمله بریگام ـ گرت با بررسی لایه‌های رسوبی سکوی یخی «راس» دریافتند که لایه‌های یخی ناحیه غربی قطب جنوب تاکنون چندین بار فروریخته و دوباره ایجاد شده‌اند. بریگام ـ گرت توضیح می‌دهد: «این دست فروپاشی و تشکیل دوباره لایه‌های یخ احتمالا با دوره‌های آب‌وهوایی (میان‌یخچالی) بسیار گرم زمین در ارتباط است که این نوسانات آب‌وهوایی با تغییرات در جو زمین مانند افزایش و کاهش مقدار دی‌اکسیدکرین (گاز‌های گلخانه‌ای) همراه است.»

روزنامه جام جم