حالا که در هفته جهانی نجوم هستیم و فردا هم روز نجوم در سراسر ایران برگزار میشود به این فکر افتادیم که بار دیگر به یاد روزهای کودکی، بیپروا و بدون نگرانی سراغ پرسشهای مختلفی برویم که سالهاست در گوشهای از ذهنمان باقی مانده است. این کار را از تحریریه و بخش فنی روزنامه جامجم آغاز کردیم و از همه خواستیم سوالات نجومیشان را مطرح کنند تا در این صفحه تا آنجا که دانش بشری مجال دهد به آنها پاسخ دهیم. همه همکاران اولش مکث میکردند و بعد درحالیکه چشمانشان برق میزد سؤالشان را میپرسیدند. این دقیقا همان هدف اصلی برگزاری هفته و روز نجوم در جهان است؛ روزی برای آنکه دانش نجوم بدون فرمول و پیچیدگی به میان مردم آورده شود و همه بتوانند سؤال بپرسند و آسمان را ببینند و از درک جهان لذت ببرند. در ادامه پرتکرارترین سؤالات و پاسخهای مختصر آنها را میخوانید.
یوفوها واقعا وجود دارند؟
دهههاست که تلاش برای شناسایی یوفوها (UFOs) و حتی پیدا کردن حیاتهوشمند در سیارات دیگر بیشتر شده است. واقعیت این است که گزارشهای زیادی از مشاهده اشیای پرنده ناشناس که به یوفوها معروف شدهاند وجود دارد اما پاسخهای دقیقی برای بسیاری از این گزارشها منتشر و مشخص شده است که بسیاری از این اشیای پرنده موشکها، هواپیماها، بالنهای تحقیقاتی یا حتی ابر و انواع پدیدههای جوی بودهاند و عاملی غیرطبیعی نداشتند. از آنجا که بشر همیشه داستانهای رازآلود را دوست دارد، فقط به گزارشهای اولیه که از مشاهده شیء پرنده مشکوک حکایت دارد توجه میکند و معمولا گزارشهای تکمیلی که علل و عوامل اصلی مشاهدات اولیه را توضیح میدهد مورد توجه افراد قرار نمیگیرد و به اندازه خبرهای اولیه شنیده نمیشود. بهطور معمول با بررسی سرعت این اشیا، مسیر حرکتشان و شکل کلی و زمان مشاهده آن میشود تعیین کرد که منشأ زمینی داشتهاند یا نه. بااینحال هنوز هیچ مدرک معتبر و دقیقی درباره وجود موجودات هوشمند فضایی در سیارات دیگر به دست نیامده است و شواهد هم وجود یوفوها در سیاره زمین را تأیید نمیکنند؛ بنابراین باید صبر کرد تا پیشرفت علم از این راز سر به مهر پرده بردارد.
در ماه تصاویر خاصی دیده میشود؟
ماه از اسرارآمیزترین اجرام آسمان است که بهدلیل روشنایی زیادش و اینکه برخلاف خورشید میشود مستقیم به آن نگاه کرد از گذشته تا امروز مورد توجه انسانها بوده است. این توجه ویژه و ساعتها تماشای ماه در دوران مختلف باعث شده انسان اشکال مختلفی را در بین نواحی تاریک و روشن سطح ماه ببیند؛ اشکالی از قبیل چهره افراد مشهور، لوگوی پپسی و... درحالیکه در واقعیت چنین طرحهایی روی ماه وجود ندارد. سطح سنگی ماه برآمدگیها و فرورفتگیهایی دارد که وقتی نور خورشید را بازتاب میدهد به شکل نواحی تیره و روشن دیده میشود. ذهن ما انسانها تمایل دارد در هر چیزی، تصویری آشنا پیدا کند؛ درست مثل وقتی که به ابرها نگاه میکنیم و آنها را شبیه گلکلم، چهره آدم یا پر میبینیم. به این پدیده روانشناختی که نوعی خطای ذهنی است، پاریدولیا (Pareidolia) یا الگوسازی معنادار میگویند. جالب است بدانید بعد از انتشار عکسهای کاوشگرهایی که به مریخ رفتهاند، همین الگوسازیها درباره سطح سیارهسرخ هم مطرح شده است.
سیاهچالهها چه هستند؟ میتوان با آنها در زمان سفر کرد؟
ستارهها مثل ما انسانها روزی متولد میشوند و روزی میمیرند اما عمرشان بسیار طولانیتر از انسانهاست چیزی حدود چند میلیارد سال. در بین ستارهها بعضی بسیار سنگین و پرجرمند و برخی سبکتر و کمجرمتر. پایان زندگی ستارهها و طول عمرشان متناسب با اینکه چقدر وزن دارند متفاوت است. ستارههایی که جرم زیادی دارند مثلا چیزی حدود هفت یا هشتبرابر جرم خورشید، در پایان زندگی بعد از انفجارهای پیاپی تبدیل به ستارهای میشوند که دیگر هیچ نوری ندارد و بنابراین دیگر قابل مشاهده نیست. این ستاره که جرم زیادی دارد در اثر نیروی گرانش بسیار قویاش بهشدت متراکم و فشرده میشود. فشردگی زیاد و گرانش شدید باعث میشود اجرام نزدیک به آن نتوانند از دام نیروی جاذبهاش فرار کنند و اگر در محدودهای معین از آن قرار بگیرند به سمتش کشیده میشوند. به این ستاره پیر که پایان عمرش فرا رسیده و حتی نور هم نمیتواند از نزدیکیاش عبور کند و به درون ستاره جذب میشود، سیاهچاله گفته میشود. در فیلم «میانستارهای» ساخته کریستوفر نولان میبینیم که دانشمندی میخواهد از مسیر سیاهچالهای در زمان به عقب سفر کند؛ جالب است بدانید این موضوع در نظریات مطرح شده اما هنوز شواهد رصدی و عملی مبنی بر قابل اجرا بودنش در دست نیست.
آیا خورشید چند میلیارد سال دیگر نابود میشود؟
خورشید از میلیاردها ستارهای است که در کیهان وجود دارد و مثل همه ستارهها روزی متولد شده و روزی هم میمیرد. زمانی که سوخت هستهای ستارهای به پایان میرسد، ستاره خاموش میشود. از آنجا که حرارت ناگهان فروکش میکند، تعادل ستاره برهممیخورد و نیروی گرانش ستاره باعث انقباض ستاره میشود. پس از گذشت سالها، کمکم لایههای بیرونی خورشید سرد میشوند و از لایه مرکزی فاصله میگیرند و همین باعث میشود خورشید به مرحلهای از زندگیاش برسد که به غول سرخ معروف است. هرقدر دمای خورشید کمتر شود قطر لایههای آن بزرگتر میشود و در این انبساط خورشید حدود ۱۵۰برابر ابعاد فعلیاش خواهد شد و حتی ممکن است سیارات عطارد، زهره و زمین را هم ببلعد اما جای نگرانی نیست چون این اتفاق حدود ۶ - ۵ میلیارد سال دیگر رخ میدهد. پس از مرحله غولسرخ، خورشید آرامآرام به یک کوتولهسفید تبدیل خواهد شد که بقایای یک ستاره سرد و خاموش است.
«قمر در عقرب» از نظر علم نجوم واقعیت دارد؟
پاسخ به این سوال شاید شوکهتان کند اما حقیقت این است که قمر در عقرب واقعا رخ میدهد اما معنیاش با آنچه در جامعه رایج شده متفاوت است. میدانیم که در قدیم، افراد هنگام نگاه به آسمان ستارگان را با خطهای فرضی به هم وصل میکردند و از مجموعه ستارههایی که در نزدیکی هم بودند شکل خاصی در ذهن خود میساختند. به این اشکال که ساخته و پرداخته ذهن انسان بود صورتهایفلکی گفته میشود. جالب است بدانید نام یکی از این صورتهایفلکی عقرب است. از طرفی میدانیم ماه طی حدود ۲۹.۵روز یکبار به دور زمین میچرخد. در این چرخش ممکن است از دید ناظر زمینی طوری در آسمان قرار بگیرد که در نزدیکی صورتفلکی عقرب باشد. این حالت از قدیم به قمر در عقرب معروف شده که یعنی ماه در صورتفلکی عقرب قرار گرفته است. البته امروز میدانیم این پدیدهای است که از نگاه ناظران زمینی رخ میدهد و معنایش این نیست که واقعا ماه در بین ستارههای صورتفلکی عقرب قرار گرفته باشد. از قدیم قمر در عقرب را زمانی نحس و شوم میدانستند و معتقد بودند در این زمان نباید کارهای مهم انجام داد درحالیکه این باور هیچ ارتباطی با دانش نجوم ندارد. زندگی انسان به تصمیمهایش مرتبط است و چرخش ماه و ستارهها و سیارات در فضا نمیتواند در زندگی یک شخص خاص تاثیر داشته باشد.
عالم چقدر بزرگ است؟
اخترشناسان همواره خواستهاند با استفاده از تلسکوپهای بزرگتر و قدرتمندتر به فواصل دورافتادهتر چشم بدوزند تا بفهمند چند کهکشان دیگر در جهان وجود دارد. تلسکوپ فضایی هابل در سال ۲۰۰۳ بخشی از آسمان شب که در ابتدا بخشی تاریک و کدر به نظر میآمد را هدف گرفت. این منطقه از آسمان در برابر وسعت کل آسمان بسیار کوچک بود. تصور کنید یک دانه شن را روی انگشت دست خود رو به سوی آسمان نگهداشتهاید، مقدار فضایی که این دانه شن از آسمان پسزمینه اشغال میکند، برابر میدان دید هابل بود و آنچه هابل در این فضا دید، شگفتانگیز بود. هابل بیش از ۱۰هزار کهکشان را در همان تکه کوچک و تاریک دید. امروز با محاسبات کیهانشناسان و شواهد و مدارک رصدی، دانشمندان سن عالم یعنی تمام کهکشانها و ستارهها و سیاراتی را که در آنها قرار دارد حدود ۱۳.۸میلیارد سال و قطر جهان قابل مشاهده را ۹۳میلیارد سال نوری تخمین میزنند.
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگوی «جامجم» با نماینده ولیفقیه در بنیاد شهید و امور ایثارگران عنوان شد