کنجکاوی‌های ذهن در اعماق آسمان شب

حالا که در هفته جهانی نجوم هستیم و فردا هم روز نجوم در سراسر ایران برگزار می‎‌شود به این فکر افتادیم که بار دیگر به یاد روزهای کودکی، بی‎پروا و بدون نگرانی سراغ پرسش‎‌های مختلفی برویم که سال‌هاست در گوشه‌‎ای از ذهن‌مان باقی مانده است. این کار را از تحریریه و بخش فنی روزنامه جام‎جم آغاز کردیم و از همه خواستیم سوالات نجومی‌‎شان را مطرح کنند تا در این صفحه تا آنجا که دانش بشری مجال دهد به آنها پاسخ دهیم. همه همکاران اولش مکث می‎‌کردند و بعد درحالی‌که چشمان‌شان برق می‎زد سؤال‌شان را می‌‎پرسیدند. این دقیقا همان هدف اصلی برگزاری هفته و روز نجوم در جهان است؛ روزی برای آن‎که دانش نجوم بدون فرمول و پیچیدگی به میان مردم آورده شود و همه بتوانند سؤال بپرسند و آسمان را ببینند و از درک جهان لذت ببرند. در ادامه پرتکرارترین سؤالات و پاسخ‏‌های مختصر آنها را می‎‌خوانید.

یوفوها واقعا وجود دارند؟
دهه‌هاست که تلاش برای شناسایی یوفوها (UFOs) و حتی پیدا کردن حیات‌هوشمند در سیارات دیگر بیشتر شده است. واقعیت این است که گزارش‎های زیادی از مشاهده اشیای پرنده ناشناس که به یوفوها معروف شده‎اند وجود دارد اما پاسخ‎های دقیقی برای بسیاری از این گزارش‎ها منتشر و مشخص شده است که بسیاری از این اشیای پرنده موشک‎ها، هواپیماها، بالن‎های تحقیقاتی یا حتی ابر و انواع پدید‎ه‎های جوی بوده‎اند و عاملی غیرطبیعی نداشتند. از آنجا که بشر همیشه داستان‎های رازآلود را دوست دارد، فقط به گزارش‎های اولیه که از مشاهده شیء پرنده مشکوک حکایت دارد توجه می‎کند و معمولا گزارش‎های تکمیلی که علل و عوامل اصلی مشاهدات اولیه را توضیح می‌دهد مورد توجه افراد قرار نمی‌گیرد و به اندازه خبرهای اولیه شنیده نمی‎شود. به‌طور معمول با بررسی سرعت این اشیا، مسیر حرکت‌شان و شکل کلی و زمان مشاهده آن می‎شود تعیین کرد که منشأ زمینی داشته‌اند یا نه. بااین‌حال هنوز هیچ مدرک معتبر و دقیقی درباره وجود موجودات هوشمند فضایی در سیارات دیگر به دست نیامده است و شواهد هم وجود یوفوها در سیاره زمین را تأیید نمی‎کنند؛ بنابراین باید صبر کرد تا پیشرفت علم از این راز سر به مهر پرده بردارد.

در ماه تصاویر خاصی دیده می‌‏شود؟
ماه از اسرارآمیزترین اجرام آسمان است که به‌دلیل روشنایی زیادش و این‌که برخلاف خورشید می‎شود مستقیم به آن نگاه کرد از گذشته تا امروز مورد توجه انسان‎ها بوده است. این توجه ویژه و ساعت‌ها تماشای ماه در دوران مختلف باعث شده انسان اشکال مختلفی را در بین نواحی تاریک و روشن سطح ماه ببیند؛ اشکالی از قبیل چهره افراد مشهور، لوگوی پپسی و... درحالی‎که در واقعیت چنین طرح‎هایی روی ماه وجود ندارد. سطح سنگی ماه برآمدگی‎ها و فرورفتگی‎هایی دارد که وقتی نور خورشید را بازتاب می‌دهد به شکل نواحی تیره و روشن دیده می‎شود. ذهن ما انسان‎ها تمایل دارد در هر چیزی، تصویری آشنا پیدا کند؛ درست مثل وقتی که به ابرها نگاه می‎کنیم و آنها را شبیه گل‎کلم، چهره آدم یا پر می‌بینیم. به این پدیده روان‌شناختی که نوعی خطای ذهنی است، پاریدولیا (Pareidolia) یا الگوسازی معنادار می‌گویند. جالب است بدانید بعد از انتشار عکس‎های کاوشگرهایی که به مریخ رفته‎اند، همین الگوسازی‎ها درباره سطح سیاره‌‌سرخ هم مطرح شده است.

سیاهچاله‎‌ها چه هستند؟ می‎‌توان با آنها در زمان سفر کرد؟
ستاره‎ها مثل ما انسان‎ها روزی متولد می‎شوند و روزی می‎میرند اما عمرشان بسیار طولانی‎تر از انسان‎هاست چیزی حدود چند میلیارد سال. در بین ستاره‎ها بعضی بسیار سنگین و پرجرمند و برخی سبک‌تر و کم‎جرم‎تر. پایان زندگی ستاره‎ها و طول عمرشان متناسب با این‌که چقدر وزن دارند متفاوت است. ستاره‎هایی که جرم زیادی دارند مثلا چیزی حدود هفت یا هشت‌برابر جرم خورشید، در پایان زندگی بعد از انفجارهای پیاپی تبدیل به ستاره‎ای می‎شوند که دیگر هیچ نوری ندارد و بنابراین دیگر قابل مشاهده نیست. این ستاره که جرم زیادی دارد در اثر نیروی گرانش بسیار قوی‎اش به‌شدت متراکم و فشرده می‎شود. فشردگی زیاد و گرانش شدید باعث می‎شود اجرام نزدیک به آن نتوانند از دام نیروی جاذبه‎اش فرار کنند و اگر در محدوده‎ای معین از آن قرار بگیرند به سمتش کشیده می‏شوند. به این ستاره پیر که پایان عمرش فرا رسیده و حتی نور هم نمی‎تواند از نزدیکی‎اش عبور کند و به درون ستاره جذب می‎شود، سیاهچاله گفته می‎شود. در فیلم «میان‌ستاره‎ای» ساخته کریستوفر نولان می‎بینیم که دانشمندی می‎خواهد از مسیر سیاهچاله‎ای در زمان به عقب سفر کند؛ جالب است بدانید این موضوع در نظریات مطرح شده اما هنوز شواهد رصدی و عملی مبنی بر قابل اجرا بودنش در دست نیست.

آیا خورشید چند میلیارد سال دیگر نابود می‌‎شود؟
خورشید از میلیاردها ستاره‎ای است که در کیهان وجود دارد و مثل همه ستاره‎ها روزی متولد شده و روزی هم می‌میرد. زمانی که سوخت هسته‌ای ستاره‌ای به پایان می‌رسد، ستاره خاموش می‌شود. از آنجا که حرارت ناگهان فروکش می‌کند، تعادل ستاره برهم‌می‌خورد و نیروی گرانش ستاره باعث انقباض ستاره می‎شود. پس از گذشت سال‌ها، کم‎کم لایه‎های بیرونی خورشید سرد می‎شوند و از لایه مرکزی فاصله می‎گیرند و همین باعث می‎شود خورشید به مرحله‎ای از زندگی‎اش برسد که به غول سرخ معروف است. هرقدر دمای خورشید کمتر شود قطر لایه‎های آن بزرگ‌تر می‎شود و در این انبساط خورشید حدود ۱۵۰برابر ابعاد فعلی‎اش خواهد شد و حتی ممکن است سیارات عطارد، زهره و زمین را هم ببلعد اما جای نگرانی نیست چون این اتفاق حدود ۶ - ۵ میلیارد سال دیگر رخ می‏دهد. پس از مرحله غول‌سرخ، خورشید آرام‌آرام به یک کوتوله‌سفید تبدیل خواهد شد که بقایای یک ستاره سرد و خاموش است.

«قمر در عقرب» از نظر علم نجوم واقعیت دارد؟
پاسخ به این سوال شاید شوکه‎تان کند اما حقیقت این است که قمر در عقرب واقعا رخ می‎دهد اما معنی‎اش با آنچه در جامعه رایج شده متفاوت است. می‎دانیم که در قدیم، افراد هنگام نگاه به آسمان ستارگان را با خط‎های فرضی به هم وصل می‎کردند و از مجموعه ستاره‎هایی که در نزدیکی هم بودند شکل خاصی در ذهن خود می‎ساختند. به این اشکال که ساخته و پرداخته ذهن انسان بود صورت‌های‌فلکی گفته می‎شود. جالب است بدانید نام یکی از این صورت‎های‌فلکی عقرب است. از طرفی می‎دانیم ماه طی حدود ۲۹.۵روز یک‌بار به دور زمین می‎چرخد. در این چرخش ممکن است از دید ناظر زمینی طوری در آسمان قرار بگیرد که در نزدیکی صورت‌فلکی عقرب باشد. این حالت از قدیم به قمر در عقرب معروف شده که یعنی ماه در صورت‌فلکی عقرب قرار گرفته است. البته امروز می‎دانیم این پدیده‎ای است که از نگاه ناظران زمینی رخ می‎دهد و معنایش این نیست که واقعا ماه در بین ستاره‎های صورت‌فلکی عقرب قرار گرفته باشد. از قدیم قمر در عقرب را زمانی نحس و شوم می‎دانستند و معتقد بودند در این زمان نباید کارهای مهم انجام داد درحالی‌که این باور هیچ ارتباطی با دانش نجوم ندارد. زندگی انسان به تصمیم‌هایش مرتبط است و چرخش ماه و ستاره‎ها و سیارات در فضا نمی‎تواند در زندگی یک شخص خاص تاثیر داشته باشد.

عالم چقدر بزرگ است؟‌
اخترشناسان همواره خواسته‌اند با استفاده از تلسکوپ‌های بزرگ‌تر و قدرتمند‌تر به فواصل دورافتاده‌تر چشم بدوزند تا بفهمند چند کهکشان دیگر در جهان وجود دارد. تلسکوپ فضایی هابل در سال ۲۰۰۳ بخشی از آسمان شب که در ابتدا بخشی تاریک و کدر به نظر می‌آمد را هدف گرفت. این منطقه از آسمان در برابر وسعت کل آسمان بسیار کوچک بود. تصور کنید یک دانه شن را روی انگشت دست خود رو به سوی آسمان نگه‌داشته‌اید، مقدار فضایی که این دانه شن از آسمان پس‌زمینه اشغال می‌کند، ‌برابر میدان دید هابل بود و آنچه هابل در این فضا دید، شگفت‌انگیز بود. هابل بیش از ۱۰هزار کهکشان را در همان تکه کوچک و تاریک دید. امروز با محاسبات کیهان‎شناسان و شواهد و مدارک رصدی، دانشمندان سن عالم یعنی تمام کهکشان‎ها و ستاره‎ها و سیاراتی را که در آنها قرار دارد حدود ۱۳.۸میلیارد سال و قطر جهان قابل مشاهده را ۹۳میلیارد سال نوری تخمین می‎زنند.