چرخش انرژی منطقه حول محور ایران

جمهوری اسلامی ایران ۱۷ درصد کل گاز جهان را با برخورداری از حدود ۳۴ هزار تریلیون مترمکعب ذخایر، در خود جای داده است و از این منظر، دومین ذخیره‌گاه گازی دنیا به شمار می‌رود.

این ویژگی‌های منحصربفرد ایران، تبدیل به اهرم‌های قدرتمندی برای فعالسازی اهرم‌های دیپلماسی انرژی ایران شده است؛ به گونه‌ای که در منطقه غرب آسیا جایگاهی ویژه را به خود اختصاص می‌دهد.

البته مجموعه‌ای از مسائل به جای مانده از گذشته سبب شده بود ایران نتواند به موقعیت واقعی خود به عنوان مرکز انرژی منطقه دست یابد.

از این رو طی ۲۰ ماه گذشته از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم، مجموعه گام‌های راهبردی برای بازسازی چهره ایران در بازار انرژی منطقه و بالفعل‌سازی نقش آن در این عرصه طراحی شد و به اجرا درآمد که اینک شاهد به ثمر نشستن این برنامه‌هاییم.
 
** آزادسازی نفتکش‌های سرگردان و پیامدهای آن

از آبان‌ماه ۱۳۹۷ به دنبال خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های نفتی، صادرات مازاد تولید روزانه میعانات گازی که حدود ۲۰۰ هزار بشکه بود، با اختلال روبرو شد.

این امر سبب بروز مشکلاتی در فروش محموله‌ها و تجمیع بیش از ۸۷ میلیون بشکه میعانات گازی سرگردان در نفتکش‌ها و تانکرهای شناور روی آب شد و به‌تبع، بر ظرفیت تولید کشور اثر منفی می‌گذاشت.
این امر افزون بر خطرهای احتمالی ناشی از نگهداشت محموله‌ها روی آب، مسائل زیست‌محیطی، انتشار دی‌اکسید کربن و …، هزینه های هنگفتی را به سبب انبارداری در نفتکش‌ها و خرید یا اجاره کشتی‌های جدید روی دست کشور گذاشته بود.
اینک ۲۰ ماه پس از استقرار دولت سیزدهم در ششم خردادماه وزیر نفت اعلام کرد که همه محموله‌های سرگردان میعانات گازی ایران روی آب تخلیه شده است. به این ترتیب ظرفیت نفتکش‌های کشور نیز برای جهش صادرات یا هر گونه برنامه‌ریزی بعدی، درآمدزایی از فعالیت‌های جانبی یا بازطراحی آنها آزاد شده است.
از سوی دیگر، با آزادسازی نفتکش‌های کشور از محموله‌های قدیمی میعانات گازی، معادل هزینه‌های سالیانه نگهداشت و انبارش که بالغ بر ۴۵۰ میلیون دلار برآورد می‌شود، صرفه‌جویی می‌شود. این مبلغ تقریبا به اندازه نصف بودجه یک سال یارانه عمومی است.
 
** بازتنظیم تبادلات انرژی با ترکمنستان

نشانه دیگر از تحرک در عرصه دیپلماسی انرژی ایران، بازطراحی روابط با کشورهایی مانند ترکمنستان است که به سبب بروز اختلاف‌هایی در دولت پیشین، ارتباطشان با کشور ما دچار فراز و نشیب‌هایی شد.

چهار ماه پس از استقرار دولت سیزدهم، قفل پنج‌ساله روابط گازی با ترکمنستان (از دی ماه سال ۱۳۹۵) شکسته شد و قرارداد سواپ (تبادل) گازی بار دیگر با این کشور به امضا رسید و به فاصله چند ماه، حجم سواپ گازی بین دو کشور دو برابر شد.
برای آب کردن یخ روابط با ترکمنستان گام اساسی دیگری نیز برداشته شد. دولت پیشین یک پرونده قضایی مربوط به بدهی هنگفت گازی برای دولت سیزدهم به ارث گذاشته بود.

مسوولان دولت کنونی پس از تصدی امور، بی‌درنگ برای پرداخت بدهی‌ها به رایزنی با مقامات ترکمنستانی و سفرهای متعددی به آن کشور دست زدند تا اینکه توانسته‌اند اکنون پس از ۲۰ ماه، حدود یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار بدهی را در چند قسط تسویه کنند و زمینه‌ی بازگشت اعتماد دوباره و افزایش مبادلات دو کشور را فراهم آورند.

اجرای قرارداد واردات روزانه ۱۰ میلیون مترمکعب گاز ترکمنستان و احتمال افزایش این حجم، آنگونه که مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران اعلام کرده است- گوشه دیگری از گشاده‌رویی های دولت سیزدهم برای بازتعریف روابط با همسایگان است که رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار سی‌ام اردیبهشت‌ماه مسوولان و مدیران وزارت خارجه، بر آن تاکید کردند.
 
** تداوم تحولات در عرصه دیپلماسی انرژی

گام‌های اعتمادساز مانند تسویه بدهی‌های گازی دولت پیشین با ترکمنستان و امضای قراردادهای سواپ و تفاهمنامه‌های جدید همکاری می تواند زمینه افزایش مبادلات تجاری بین دو کشور را فراهم آورد؛ چه آنکه قرارداد اولیه بین دو کشور ناظر بر تهاتر بدهی گازی با کالا بود که به رونق صادرات کالاهای صنعتی، تجهیزات پیشرفته و خدمات فنی‌مهندسی کمک می‌کرد.

از سوی دیگر، این ابتکار ایران سبب افزایش ضریب امنیت انرژی کشور و پایداری شبکه شمال شرق می‌شود تا مردم این مناطق، زمستان آتی را با آرامش و اطمینان بیشتری سپری کنند.

اقدامات تحولی مانند فروش و تخلیه محموله‌های میعانات گازی سرگردان روی آب نیز می‌تواند به افزایش ارزآوری و بازگشت درآمدهای ارزی، آزادسازی ظرفیت نفتکش‌ها و ذخیره‌گاه‌ها، رهایی از هزینه های انبارش و هدایت بودجه به سوی توسعه زیرساخت‌های ضروری بینجامد.

حاصل مجموعه‌ی این تلاش‌ها، افزایش تبادلات انرژی ایران با همسایگان است که در عمل، حذف کشور ما از مبادلات گازی منطقه را ناممکن ساخته و نقش تهران در بازار بین‌المللی انرژی را پررنگ‌تر می‌کند.

فعالسازی بازوهای دیگر در عرصه‌ی دیپلماسی انرژی بویژه واردات از ترکمنستان و احتمالا روسیه در آینده نزدیک و همچنین صادرات به ترکیه، عراق و احیانا پاکستان در زمانی نه‌چندان دور، به ارتقای امنیت عرصه‌ی انرژی کشور می‌انجامد و نقش ایران به عنوان مرکز انرژی منطقه را احیا می‌کند؛ نقشی که تحقق آن با توجه به ظرفیت‌های ایران و جایگاه ژئوپلتیکی کشور در غرب آسیا و بین شبه‌قاره، اوراسیا، اروپا و آفریقا دور از دسترس نیست.