هویت‌بخشی و ایجاد اتحاد در جامعه اسلامی

اگر بخواهیم در برابر جامعه آرمانی‌ای که تمدن مادی پیش‌روی بشر قرار داده است افقی جدید بگشاییم، باید خودباور باشیم. درواقع، نخستین گامی که باید در این راستا برداشته شود، ایجاد خودباوری در امت اسلامی است. محققان مهم‌ترین سنگ‌بنای تمدن‌سازی را تحقق اراده یک ملت و استقلال هویتی و هویت اسلامی و مردمی انقلاب اسلامی دانسته‌اند و از دانش و دانایی متکی به دین و ایمان مذهبی، به‌عنوان دو بال تحقق تمدن یاد کرده و شرط تمدن‌سازی را خلاقیت در گرو آزادی به‌شمار آورده‌اند. به‌علاوه، دانش و دانایی، که هر دو با تکیه بر دین و ایمان مذهبی تحقق می‌یابند، دو بال تمدن شمرده می‌شوند.
مهم‌ترین چالش امروز جهان اسلام، مسأله هویت‌سازی و هویت‌بخشی برای مردم مسلمان است. پس از پیشرفت خیره‌کننده غرب، به‌ویژه در عرصه صنعت و فناوری و عقب‌ماندگی مسلمانان، به‌خصوص در عرصه‌های علوم و فناوری، بسیاری از مسلمانان دچار بحران هویت شدند و همین امر موجب سوءاستفاده غرب از جامعه اسلامی و تلاش آنان برای نهادینه‌سازی فرهنگ غرب در میان مسلمانان و دورساختن جامعه اسلامی از میراث کهن و اصلی خود شد.
ازاین‌رو، مفسران اجتماعی قرآن درصدد برآمدند تا با الهام از آیات قرآن، به مسلمانان هویت حقیقی و موجودیت واقعی آنها را برگردانند. احیای روحیه جهاد و مبارزه با استکبار، ایجاد اتحاد میان مسلمانان، متکی کردن مسلمانان به خود، نه به بیگانگان، بیدار کردن عقول مسلمانان و تقویت گرایش اجتماعی در تفاسیر قرآن پیشران موثر در شکل‌گیری و شکوفایی تمدن نوین اسلامی، روحیه اجتهاد و دوری‌جستن از تقلید از گذشتگان و بسیاری موارد دیگر، از مهم‌ترین گام‌هایی بود که مفسران اجتماعی به‌منظور هویت‌بخشی به مسلمانان انجام دادند. از نظر مفسران، قرآن در آیات متعددی مخاطبان خود را به تعقل و تدبر دعوت و فهم بسیاری از آیاتش را نیز به اهل تفکر منحصر می‌کند. یکی دیگر از عوامل ایجاد و شکوفایی تمدن نوین اسلامی، ایجاد اتحاد و همبستگی میان امت اسلامی است. اتحاد جوامع اسلامی، موجب اقتدار امت اسلام می‌گردد؛ امری که از اساسی‌ترین مؤلفه‌های پایداری یک نظام و تمدن است. پیدایش و تداوم نظام‌ها و تمدن‌ها، به میزان اقتدار آنها بستگی دارد. مطالعه تمدن‌ها در طول تاریخ نشان می‌دهد که صرف حقانیت یک مکتب و تمدن، نمی‌تواند موجب تداوم حیات آن تمدن باشد؛ بلکه حاکمیت اندیشه‌های باطل در طول تاریخ نشان‌دهنده این است که غیرحق نیز می‌تواند حاکمیت کند. بنابراین، تولد و تداوم نظام‌ها و تمدن‌ها، مبتنی بر اقتدار آنهاست.
مطابق آموزه‌های دینی، یکی از راه‌های کسب اقتدار تمدن‌ها، داشتن وحدت میان آنهاست. قرآن‌کریم نیز در موارد فراوانی، بر همبستگی و اتحاد تأکید فراوان داشته و مفسر اجتماعی می‌کوشد تا با تبیین صحیح آیات و تشریح سنن الهی، به اتحاد میان مسلمانان بیفزاید. او می‌کوشد تا نشان دهد اقتدار در جامعه و تمدن، فقط مرهون قدرت سیاسی، قدرت نظامی و زور و... نیست، بلکه اصلی‌ترین عامل اقتدار که موجب بقای تمدن‌ها می‌شود، همان اتحاد و همبستگی میان امت است.