این سوالات میتواند جرقه‌هایی برای علاقهمندشدن به موضوعی خاص باشد. ممکن است آینده یک دانشآموز در روستایی دورافتاده و کمبرخوردار را تحت‌تاثیر قرار دهد و مسیر تازه‌ای پیش روی او بگذارد. ممکن است باعث شود کسی که سال‌ها کاری را انجام میداده و به آن علاقه نداشته، مسیر واقعی خود را بشناسد و کیفیت زندگیاش را ارتقا دهد. اکبر نعمتی، مهندس مکانیک و منجم آماتور است، پروژه «آسمان شب برای همه» را حدود یک سال است که آغاز کرده و در این مدت تلاش داشته هر ماه خودش را به یکی از روستاهای کشور برساند و با تلسکوپ شخصیاش کودکان، نوجوانان و بزرگسالان را با جذابیتهای آسمان آشنا کند، زیرا معتقد است ستارهشناسی در همه دنیا پرچمدار ترویج علم است. کودکی او با سال‌های جنگ همراه بوده و همیشه دلش می‌خواسته تلسکوپی داشته باشد و آسمان را ببیند. به همین خاطر تلاش کرده تا با پروژه آسمان شب برای همه به روستاها و مناطق دورافتاده کشور برود، از علم بگوید و مردم را با شگفتیهای آسمان شب آشنا کند. حدود ۱۰سال است که نعمتی مسابقه نجومی را برگزار میکند و به برنده رقابت با هزینه شخصی خودش تلسکوپی هدیه میدهد. او به‌تازگی درخواستی برای برگزاری برنامه رصدی در سلیمانیه عراق داشته است که نشان‌دهنده اثربخشی ایدههایش در حوزه ترویج علم است.
برهوت نشریه و کتاب و ابزار رصدی
سال‌های جنگ برای کودکی که دلباخته آسمان شب بوده، سال‌های سختی بوده است. به گفته اکبر نعمتی آن سال‌ها منابع زیادی برای آموزش نجوم وجود نداشته و فقط چند کتاب محدود بوده که زمینه ایجاد علاقهمندی کودکان به آسمان میشده است. احتمالا کودکان زیادی در آن سال‌ها دوست داشتند ستاره را بشناسند و اطلاعات بیشتری درباره آسمان و فضا پیدا کنند اما منبعی در دست نداشتند. او می‌گوید: «من به‌شدت علاقهمند بودم که مجله یا کتابی در این زمینه پیدا کنم و با نشریه مرزهای بیکران فضا آشنا شدم که برای علاقهمندان به سفرهای فضایی اطلاعات زیادی داشت. کتابی با همین نام هم پیدا کردم که تصاویر بزرگ و رنگی زیبایی از فضانوردان و سفرهای فضایی داشت و باعث شد من دلم بخواهد در آینده فضانورد شوم.»
او با اشاره به اهمیت انتشار مجله نجوم در اوایل دهه۷۰ می‌گوید: «این مجله برای یادگیری نجوم واقعا منبع خوبی بود و اطلاعاتی داشت که هیچ جای دیگر نمیشد پیدای‌شان کرد. وسط این مجله همیشه نقشه آسمان وجود داشت که کمک می‌کرد بتوانم صورتهای فلکی را در آسمان پیدا کنم، گرچه درکی از این که ابعاد تصاویری که در این نقشه‌ها می‌دیدم با شکلی که باید توی آسمان پیدا می‌کردم، نداشتم.» نبود کلاسهای آموزش نجوم و برنامه تلویزیونی در آن سال‌ها باعث می‌شد کسانی که علاقهمند بودند، خودشان برای یادگیری تلاش کنند.
چشمهایی که برای علم برق می‌زند
شاید برای خیلی از ما عجیب باشد که چطور یک نفر تعطیلات و زمان استراحت خود را برای ترویج علم هزینه میکند و این سؤال برای‌مان ایجاد شود چه‌چیزی باعث می‌شود این کار برای کسی در اولویت قرار بگیرد؟ نعمتی به این سؤال اینطور پاسخ میدهد: «یکی از دفعاتی که به روستای پدری در نزدیکی طالقان رفتیم، دوست داشتم بعضی از اجرام سماوی را به کودکان همسایهها و اقوام نشان دهم تا آنها هم با این زیباییهای حیرتانگیز آسمان شب آشنا شوند. وقتی از قمرها و سیارات برای کودکان و حتی سالمندان روستا میگفتم، هیجانی در چشمان‌شان دیدم که هیچ‌وقت فراموشش نمی‌کنم، فکر کردم ایکاش بتوانم در آینده تلسکوپ بزرگی داشته باشم که به کمکش افراد بیشتری را به آسمان شب آشنا کنم. تماشای هیجان مردم وقتی از شگفتیهای جهان به وجد میآیند، برایم لذتی وصف‌نشدنی بود.» رویای نجوم و شناخت علم از سر اکبر نعمتی بیرون نرفت او در نوجوانی با عیدیهایش که حدود ۵۰۰۰تومان شده بود، یک دوربین تک‌چشمی ۲۰ در ۵۰ روسی خرید تا بتواند آسمان را رصد کند. او گزارشهای رصد خود را برای مجله میفرستاد تا بتواند با منجمها و نویسندگان مجله ارتباط برقرار کند و همین موضوع باعث ارتباط موثر او در برنامه‌های ترویجی نجوم در سال‌های آینده شد.
نیت از ترویج علم، تجارت نیست
«سال۹۵ من تابلویی را در نزدیکی برج میلاد دیدم که از رسیدن هفته ترویج علم خبر می‌داد. فکر کردم چه فرصتی از این بهتر که تلسکوپم را بیاورم و ماه و سیاراتی که در آسمان بود را به مردم نشان دهم. برایم جالب بود که خیلیها می‌آمدند و میپرسیدند هزینهاش چقدر است در حالی که من صرفا این کار را برای ترویج علم و رایگان انجام میدادم اما مسئولان حفاظت برج میلاد به من گفتند این کار بدون هماهنگی و به شکل رایگان نباید انجام شود و اگر هم قرار است تلسکوپ را بیاورم، باید از افراد هزینه بگیرم.» این اتفاق چند بار دیگر هم برای نعمتی رخ داده است به‌خصوص در روز و هفته جهانی نجوم که اساسا رسالتش آگاهی‌بخشی و آوردن تجهیزات رصد آسمان به میان مردم است.«امسال(۱۴۰۲) گروه نجوم «آوا‌استار» برنامه‌های متنوعی به مناسبت روز نجوم در عمارت مسعودیه برگزار کرد که من هم در آن مشارکت داشتم و مردم بدون هیچ هزینهای میتوانستند از رصد آسمان لذت ببرند.»
او می‌گوید: «من به منظور برگزاری برنامه آسمان شب برای همه به مریوان رفته بودم و در آنجا با ابراهیم مرادی، مدیر پژوهش‌سرای آموزش و پرورش کرمانشاه آشنا شدم که همه کاغذباطلههای مدارس و مراکز آموزشی را جمع‌آوری کرده بود و چیزی حدود ۲۰تن شده بود. او با فروش کاغذها تقریبا ۶۰میلیون تومان به دست آورده بود که با این مبلغ تلسکوپی برای شهرش خریده بود. این ایده بسیار جذابی است که اگر دقت بیشتری به اطراف‌مان داشته باشیم، میتوانیم آن را اجرا کنیم.»
چرا ترویج علم مهم است؟
آشنایی با رشته‌هایی غیر از پزشکی و مهندسی
آشنایی با رشته‌هایی غیر از پزشکی و مهندسی نعمتی معتقد است: «بسیاری از خانوادههای ایرانی در دهه ۶۰ و ۷۰، بهترین رشتهها را پزشکی و مهندسی میدانستند و فکر میکردند که علوم پایه کاربردی ندارد و فرد تحصیلکرده در این حوزه نهایتا معلم و دبیر می‌شود. علوم انسانی هم طرفدار زیادی نداشت، بنابراین خانوادهها بچه‌ها را به سمت رشتههای پزشکی و مهندسی سوق می‌دادند، در حالی که علوم مدیریتی و حوزه‌های علوم انسانی بسیار کاربردی و ضروری بودند و ما امروز کمبود متخصص در این رشتهها را به‌وضوح احساس میکنیم.» او میافزاید: «من فکر میکنم ترویج علومی مثل نجوم کمک میکند تا کودکان و نوجوانان با حوزه‌های مختلف آشنا شوند و برای آینده خود برنامه‌های متنوعی در نظر بگیرند.»
مبارزه با خرافات با آگاهی‌بخشی
خرافات یکی دیگر از موضوعاتی است که ترویج علم میتواند به کمرنگ شدنش در جامعه کمک کند. نعمتی در این زمینه می‌گوید: «سال۷۸ خورشیدگرفتگی بود و من در همکاری‌ای که با مجله نجوم داشتم، قرار بود سوالات مخاطبان درباره خورشیدگرفتگی کامل را بشنوم و پاسخ دهم. در این مدت سوالات زیادی میشنیدم که بسیار عجیب بود و بیشتر رنگ و بوی خرافه داشت تا علم.» او معتقد است اتفاق سادهای مثل قرار گرفتن ماه بین زمین و خورشید، نباید باعث رواج چنین خرافاتی مثل پایان یافتن جهان یا مرگ نوزادان در زمان کسوف شود.
نعمتی می‌گوید: «تعریف این پدیده برای مردم کار اصلا پیچیدهای نیست. من آن زمان با خودم فکر کردم که پنج شبکه تلویزیونی در صداوسیما داشتیم اما هیچ اطلاعرسانی دقیقی درباره خورشیدگرفتگی انجام نشده بود و آموزشی در این زمینه وجود نداشت. مجلههایی مثل نجوم هم آنقدر تیراژ نداشت و حتی در بسیاری از روستاها و شهرهای کوچک، مردم به این مجله دسترسی نداشتند. بنابراین بستر برای رواج خرافات فراهم بود.» برخی از مردم تصور میکنند زن باردار در زمان ماه‌گرفتگی نباید از خانه بیرون بیاید یا به آسمان نگاه کند، چون لکهای روی پوستش ایجاد می‌شود و نعمتی سعی کرده تا با توضیح این پدیده و نشان دادن ماه از تلسکوپ، به کمک علم با خرافات مبارزه کند.
فناوری و علم چه کمکی به زندگی‌مان کرده است؟
یکی از خاطرات درخشان نعمتی، شبی است که تعدادی از بچه‌های روستایی را برای رصد آسمان شب و بارش شهابی دور هم جمع کرده بود اما ناگهان آسمان ابری شد. او برای این‌که از زمان صاف شدن هوا مطلع شود از اپلیکیشن گوشی همراهش کمک گرفت، در حالی که بچه‌ها از دیدن این امکان شگفت‌زده شده بودند و همین اتفاق، زمینهای شد برای توضیح این‌که اپلیکیشنهای هواشناسی چطور کار میکنند و فناوری چطور به کمک انسان میآید. مطابق پیشبینی اپلیکیشن، دو ساعت بعد آسمان صاف شد و بچه‌ها توانستند بارش شهابی را ببینند و به گفته نعمتی آن شب تبدیل به خاطرهای شد که نقش علم و فناوری را برای همیشه در ذهن بچه‌ها حفظ میکند. تکرار مواجهه بچه‌ها با مصادیق علم و فناوری در زندگی روزمره برای نعمتی، باعث شده او نظری متفاوت با کسانی که گوشی‌های هوشمند را برای دانشآموزان خطرناک میدانند داشته باشد.
او دراین‌خصوص می‌گوید: «در سفرهایی که به روستاهای کمبرخوردار کشور رفتم، می‌دیدم که بچه‌ها به دلیل همه‌گیری کرونا ناگزیر بودند از گوشی‌های همراه هوشمند برای آموزش‌های مدرسه استفاده کنند. این موضوع باعث شده بود علم و فناوری برای کودکان ملموستر شود.» گرچه واضح است که نوع کاربرد گوشیها برای سنین مختلف کودک و نوجوان باید از سوی والدین مدیریت شود.
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
