ضرورت تعادل پویا در ساختمان جمعیت

در این مدت هر یک از بخش های اجرایی و برنامه ریز کشور با ارائه طرح هایی تلاش کردند تا جوانان را ترغیب به فرزندآوری کنند؛ طرح هایی مانند ارائه وام فرزندآوری، تحویل خودرو به مادران جوان بدون قرعه کشی، تشویق استادانی که پایان نامه مادران جوان دانشجو را بر می دارند و... اما سوال اینجاست که این تصمیمات جزیره¬ای و مقطعی تا چه میزان می تواند بر افزایش جمعیت و فرزندآوری تاثیر مثبت بگذارد.

در کشورهای جهان سوم و در توسعه کشورهایی که کمتر برنامه محورند، انجام سیاست ها و اجرای برنامه ها، معمولا بدون برآورد و سنجش پیامدهای آشکار و پنهان مثبت و منفی آنها انجام می شود و چون پیامدهای مثبت و منفی و پنهان و آشکار آن سیاست در آینده برآورد نمی شود، مشکلات و مسائل جدی ایجاد می شود که متناسب با نیاز جامعه و وضع آن کشور نیست. 

علی اصغر مهاجری، جامعه شناس، استاد دانشگاه و پژوهشگر مسائل اجتماعی در گفتگو با خبرنگار جام جم با اشاره به این واقعیت که با برآورد پیامدهای یک برنامه و یا یک سیاست می توان از پیامدهای آن آگاه شده و برای آنها برنامه ریزی داشت می گوید: شناخت پیامدهای مثبت، موجب هم افزایی پیامدها می شود و پیش بینی پیامدهای منفی می تواند موجب طراحی برنامه های اجتناب، تعدیل و جبران برای جلوگیری از ضرر و زیان احتمالی در آینده شود. متاسفانه در گذشته نیز بحث سیاست های کاهش جمعیت، از جمله سیاست هایی بود که بدون برآورد پیامدهای مثبت و منفی آن در آینده اجرا شد بطوریکه امروز در وضعیتی قرار گرفته که موجب نگرانی برخی ها به ویژه رهبری شده است و به همین دلیل چند سال قبل سیاست جدیدی به نام سیاست های جمعیتی تدوین و توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شد. 

سیاست های جمعیتی کشور ابهام دارد

این جامعه شناس توضیح می دهد: سیاستی که در گذشته طراحی شده بود اشتباهاتی داشت که پیش بینی آن را نکرده بودند اما ما معتقدیم که این سیاست جدید هم از دو  مساله رنج می برد. نکته اول داده ها و اطلاعاتی است که پایه این سیاست قرار گرفته. چرا که این اطلاعات، داده های پایستاری و جهت داری است که تحلیل جامعه شناختی جمعیتی نشده است. زمانی داده ها و اطلاعات درمورد جمعیت، مربوط به بحث جمعیت شناسی است و زمانی این داده مربوط به جامعه  شناسی جمعیتی است. باید گفت برای داده هایی که اساس و پایه ای برای ابلاغ سیاست جدید قرار گرفت، تحلیل های جامعه شناختی جمعیتی صورت نگرفته است. در حقیقت این داده ها، تحلیل جمعیت¬شناختی شده ولی تحلیل جامعه شناسی جمعیتی نشده است. 

او می افزاید: نکته دومی که باز باید به ظرافت درباره آن تامل بیشتر بشود این است که امروز باز همان کاری را می کنیم که در گذشته کردیم. کارشناسان دلسوز و رهبری تاکید کردند که درمورد سیاست قبلی اشتباه کردیم زیرا ما پیامدهای آن سیاست را در آینده نسنجیدیم؛ اما اکنون نیز بدون اینکه پیامدهای سیاست جدید در آینده را برآورد کنیم همین سیاست را ابلاغ و اعلام می کنیم . درحالی که بایستی اصحاب معرفت حوزه جامعه شناسی جمعیتی، جمعیت شناسی و رشته های علوم رفتاری دیگر از جمله علوم اقتصادی، روان شناسی و علوم دیگر به صورت بین رشته¬ای و کار گروهی و بر مبنای روش های علمی، پیامدهای این سیاست را در آینده های مختلف برآورد کنند. یعنی باید برای طرح و سیاست ابلاغ شده، ارزیابی تاثیر اجتماعی فرهنگی سیاسی انجام شود. اگر امروز این ارزیابی انجام نشود ما در آینده باز دلواپسی ها، نگرانی ها، مسئله ها و مشکلاتی برای این سیاست خواهیم داشت؛ هم به خاطر پیامدهای مثبت و منفی اش و هم به خاطر پیامدهای آشکار و پنهانش.

مهاجری معتقد است که دو نکته مطرح شده در سیاست جمعیتی فعلی کشور لحاظ نشده بنابراین آینده آن ابهام و ایهام دارد؛ احتمال شدن یا نشدن دارد؛ مکانیزم های اجرایی ندارد و با ساختارهای فرهنگی و با باورها و نگرش هایی که الان موجود است هم راستایی و هارمونی ندارد .

به تعادل جمعیتی بیاندیشیم

از نظر جمعیت شناسان و صاحب نظران حوزه جامعه شناسی جمعیتی معاصر، آن ساختمان جمعیتی خوب، کارآمد، کم دغدغه و پویاست که از یک سو تعادل داشته و بین گروههای سنی از نوزادی گرفته تا سن خاکستری پیری تناسب و هارمونی وجود داشته باشد و از سوی دیگر تعداد زنان و مردان در کل ساختمان جمعیتی از یک نظام متعادل پویا برخوردار باشد. 

علی اصغر مهاجری در این باره می گوید: معمولا در کشورهایی که بیماری های ساختمان جمعیتی دارند این پویایی تعادل جمعیتی دیده نمی شود . در هرم سنی امروز کشور نیز، در برخی گروههای سنی فرو-رفتگی ها و برآمدگی های قابل توجه و بی تعادلی مشاهده می-شود. پس حال بایستی بیش از هر چیز در سیاست های جمعیتی، به تعادل جمعیتی و تعادل ساختمان جمعیت فکر کرد نه به بخشی از هرم زیرا توجه به هرم سفید جمعیتی دوباره می تواند فرورفتگی و برآمدگی خاصی در آینده داشته باشد.

او ادامه می دهد: نکته مهم دیگری که باید در راستای فرزند آوری به آن توجه ویژه کرد بحث عدالت است بایستی به عدالت جمعیتی، عدالت سنی و عدالت جنسیتی توجه ویژه کرد یعنی اینکه همه گروههای سنی و همه گروههای اجتماعی و همه اقشار باید بر اساس ظرفیت و توانمندی فرزند آوری و فرزند پروری خود، متعهد و مسئول به ساختمان جمعیت شوند. اگر این عدالت در فرزند آوری و فرزندپروری رعایت نشود ممکن است برخی از گروه های سنی و گروه های جنسی اجتماعی بچه بیاورند و بعضی ها نیاورند و یا آنکه برخی گروه ها که توانایی شان کمتر است فرزند بیشتری بیاورند و موجب جمعیت پروری ضعیف و کم کیفیت بشوند و برخی دیگر نیز با اینکه توانایی دارند فاقد فرزند شوند. 

این استاد دانشگاه از آسیب های فراوان بی عدالتی جمعیتی سخن گفته و با ذکر مثالی توضیح می دهد: در بحث جمعیت شناسی متغیری به نام سن تجرد قطعی وجود دارد. بعضی افراد به سن تجرد قطعی می رسند اما ازدواج نمی کنند و بنابراین صاحب فرزندی هم نخواهند شد. این کسر جمعیت را که افراد مجرد قطعی ایجاد کرده اند، گروه های اجتماعی دیگری جبران می کنند که زود ازدواج کرده و امکان فرزند آوری بیشتری هم دارند. این افراد معمولا به لحاظ اینکه زود ازدواج کردند، احتمالا احساساتی هم هستند و به لحاظ گروه-های اجتماعی و قشرهای اجتماعی در قشرهای متوسط رو به پایین قرار گرفته اند، معمولا توانایی لازم برای پروراندن و تربیت درست فرزندانشان را ندارند و البته نسبت به تبلیغات نیز خیلی زود تحریک می شوند پس ممکن است سیاستمداری وعده ای مانند اعطای وام و یا اهدای چند میلیون تومان پول در ازای افزایش فرزندان دهد و این افراد نیز به عشق وام یا چند میلیون تومان به جای دو یا سه فرزند، چهار و یا پنج فرزند و یا بیشتر بیاورند. 

او می افزاید: از سوی دیگر بسیاری نیز هستند که اصلا ازدواج نمی کنند و یا در صورت ازدواج هم با اینکه به لحاظ دانش و به لحاظ توانایی مالی و اجتماعی، قدرت فرزند پروری دارند اصلا فرزند نیاورند، یا تک فرزند بمانند و یا فرزند کم بیاورند زیرا این گروه به سرعت تحت تاثیر این تبلیغات قرار نمی گیرند. از طرفی عده ای هم که دانش و ظرفیت مالی و ظرفیت اجتماعی ندارند تعداد فرزند بیشتری را به دنیا بیاورند و تبلیغات دولت و جامعه هم متاسفانه متوجه این گروه می شود؛ هرچند که این شیوه تبلیغات برای فرزند آوری بیشتر، برای اکثر گروهها جواب نمی دهد ولی اگر اثربخش هم باشد، تنها برای همان گروههایی واریانس ایجاد می کند که سطح پایین فرهنگی و اقتصادی قرار دارند. این نکته بسیار اساسی است که باید تمامی افرادی که ظرفیت فرزندآوری و فرزند پروری را دارند به عدالت فرزند آوری و فرزند پروری کرده و به ساختمان جمعیت کمک کنند نه اینکه عده ای در سن تجرد قطعی بمانند و عده ای هم کثرت فرزند آوری شان بیشتر باشد.

لزوم توجه به  جامعه شناسی جمعیتی 

یکی از دغدغه های مهم در بحث تعادل جمعیتی این است که کشور اکنون با یک تاخیر در فرزندآوری رو به رو است و این تاخیر به ساختمان جمعیت کشور ضربه می زند. مهاجری معتقد است که این تحلیل بر پایه غلط اطلاعاتی بعضی از تفسیرگران جمعیتی ایجاد شده است.

او توضیح می دهد: این تاخیر در فرزند آوری نه تنها هم اکنون به ساختمان جمعیت ضربه ای نمی زند بلکه در آینده نیز مشکلی را ایجاد نخواهد کرد. در حال حاضر ازدواج ها با تاخیر انجام می شود و سن جوانی افزایش پیدا کرده و  از طرف دیگر، فرد به این بهانه که جوانی اش را نکرده یا می خواهد تحصیلاتش را انجام بدهد و یا هنوز امکانات لازم برای تشکیل خانواده را ندارد و دهها مورد توجیه دیگر در ازدواج تاخیر ایجاد می کند. به همین خاطر فرزندش هم دیر به دنیا خواهد آمد اما به دنیا خواهد آمد و آن نگرانی را رفع خواهد کرد ولی چون ما اکنون شاهد این تاخیر هستیم فکر می کنیم که ممکن است فرزندآوری این جوانان دیگر اتفاق نیافتاد. 

به اعتقاد مهاجری اتفاقی که می افتد آن است که فرزندانی که باید در دهه 20-30 سالگی این زوج ها به دنیا می آمدند در دهه 30-40 سالگی شان به دنیا می آیند. از سوی دیگر اگر قرار است خانواده ای دو فرزند به جامعه و به ساختمان جمعیتی ما تحویل دهد، ممکن است یک بار در دهه 20 این کار را انجام بدهد و یک بار ممکن است در دهه 30 اینکار را انجام بدهد فرقی از لحاظ عدد و ساختمان جمعیت نخواهد کرد ولی شما تاخیر در کاربری و تحویل به ساختمان جمعیت را شاهد هستید و این موضوع در ظاهر نگرانی هایی را ایجاد می کند که جای نگرانی ندارد. لذا باید به ابعاد آشکار و پنهان جمعیت شناسی و جامعه شناسی جمعیتی توجه شود.

در حال حاضر ما مشکلات عدیده اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی داریم و متغیرهای دیگری نیز وجود دارند که وجود این متغیر ها، جلوی تاثیر تبلیغات فرزندآوری را می گیرد؛ به همین خاطر اگر به افراد بگوییم فرزند بیشتر هم به دنیا بیاورند، نمی آورند چون خانواده هایی که در گذشته فرزند بیشتر به دنیا آوردند امروز می بینند که جوانان شان فاقد کار، توانایی ادامه تحصیل و فاقد برخورداری از استاندارد های بهداشتی هستند؛ همچنین توانایی کمتری برای تشکیل خانواده دارند و با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می کنند. پس زمانی که خانواده ها چنین شرایط را می بیند دیگر راغب نمی شود که فرزند بیشتری به دنیا بیاورد و این توصیه را به خود و یا به فرزندان خود می کند و لذا این تقابل بین واقعیت و انتظار ممکن است دوباره ساختمان جمعیت را دچار بی تعادلی کند.