پیوند علوم‌انسانی با اندیشه در تلویزیون

برنامه «دال» یکی از برنامه‌های گفت‌وگومحور است که با پخش مستندهای برجسته، فضایی را برای بحث‌وگفت‌وگو پیرامون آن فراهم می‌کند. این برنامه به اذعان تهیه‌کننده آن، نیاز مستمر جامعه است تا بتواند یک تولید رسانه‌ای را با گفت‌وگوی اندیشه‌ای پیوند بزند. عوامل این برنامه تلاش کرده‌اند مستندهای خاصی را انتخاب کنند که برای مخاطبان جذاب‌تر و دیدن آن ارزشمندتر باشد. به بهانه بررسی برنامه دال، با احمدرضا بلیغ، تهیه‌کننده این برنامه گفت‌وگو کردیم تا از دلیل ساخت برنامه و اندیشه‌ای که در پس آن وجود داشت بپرسیم. 

احمدرضا بلیغ، تهیه‌کننده برنامه دال در خصوص دلیل ساخت این برنامه به جام‌جم می‌گوید: برنامه دال سعی کرده نقطه اتصالی باشد تا یک تولید رسانه‌ای را با گفت‌وگوی اندیشه‌ای ــ به‌صورت خاص گفت‌وگوی حول محور علوم‌انسانی ــ پیوند بزند. این مسأله، نیاز مستمر جامعه است. پیش از این هم از این دست برنامه‌ها بوده و بعد از این هم شکل خواهد گرفت. به‌طورکلی، در هر دوره زمانی ضرورت دارد که تلاش کنیم تولیدات رسانه‌ای را با مباحث اندیشه‌ای پیوند بزنیم. به‌ویژه در شرایطی که به‌طور مداوم شاهدیم که پیشرفت فناوری، مباحث جدیدی را در حوزه رسانه مطرح و مدام تولیدات تازه‌تری را ارائه می‌کند. به‌همین‌دلیل این پیوند، فرصتی فراهم می‌کند که پس از این هم با قالب‌های جدید شاهد برنامه‌های مشابه باشیم. 
     
چرا مستند؟ 
وی ادامه می‌دهد: به‌صورت خاص در مورد برنامه «دال»، تلاش شده این پیوند هم در محتوا و هم در قالب محقق شود. این‌که مستندی را نمایش می‌دهیم و از قالب مستند برای بیان مسأله استفاده می‌کنیم، دست مخاطب را باز می‌گذارد که در مواجهه با دنیای جدید، تجربه تازه داشته باشد و درعین‌حال از طریق گفت‌وگویی که در بستر فرهنگی ــ اجتماعی جامعه است، آن را با شرایط فعلی پیوند بزند. درعین‌حال کمک می‌کند که فهم دقیق‌تری از موضوعات مختلف داشته باشد و آن تجربه‌ای را که از مواجهه با مستند به دست می‌آورد از طریق گفت‌وگو غنی کند. حتی می‌تواند خروجی مستند را متناسب با نیاز خود نماید.بلیغ تصریح می‌کند: انتخاب قالب مستند با توجه به نزدیک‌ترین قالبی که برای بازنمایی واقعیت است، خود کمک‌کننده است تا مخاطب تجربه خود را داشته باشد و تاثیر بیشتری بگذارد. همچنین باعث می‌شود تا پیوندش با مسائل علوم‌انسانی ارزشمندتر و کاربردی‌تر باشد. این موضوع در برنامه دال پیگیری می‌شود و در ساختار برنامه هم خود را بروز می‌دهد. البته پیوندزدن تحلیل‌هایی که در ارتباط با تولیدات رسانه‌ای انجام می‌شود، پیش از این هم در برنامه‌های دیگر شبکه چهار وجود داشته و بعد از این هم ادامه خواهد داشت. نکته مهم این است که در هر دوره زمانی، ضرورت این شکل برنامه‌ها بیشتر می‌شود. البته برنامه دال مواردی دارد که آن را متمایز می‌کند چون شاید پیش از این مسأله گفت‌وگو درباره مستند خیلی وجود نداشته است. این جنس کارها ــ با توجه به اقتضائات زمانی ــ ضرورت دارد که تکرار شود و تداوم پیدا کند. جای خالی این جنس کارها همیشه احساس می‌شود. 
     
مخاطبان برنامه دال چه کسانی هستند؟
وی در پاسخ به این پرسش که آیا برنامه دال، نقد مستند است؟ می‌گوید: هم بله و هم خیر. شاید یک جاهایی ما با نقد محتوایی مستند همراه باشیم یعنی در گفت‌وگو بعضا با ارجاعات و بررسی‌ها، برخی نقاط را به لحاظ محتوایی نقد و برخی را تایید کنیم اما در ارتباط با چارچوب یا قالب‌ها یا اقتضائات خاص مستند، خیلی ورود نمی‌شود، بلکه همان‌طور که گفتم مستند به‌عنوان یک قالب رسانه‌ای، فرصت طرح مسأله ماست که قرار است در گفت‌وگو متناسب با نیاز جامعه به تجربه جدیدی از موضوع منجر شود. یعنی موضوعی که در مستند مطرح شده را تکمیل و به تجربه‌ای تبدیل کند که برای مخاطب ایرانی این برنامه مناسب است. به‌همین‌دلیل از یک جهت می‌توان گفت که نقد مستند نیست اما ازجهت ارجاعات محتوایی که به آن می‌شود نقد است. در مجموع باید گفت که محدود به نقد مستند نیست. بلیغ درخصوص مخاطب برنامه دال تصریح می‌کند: طیف گسترده‌ای از موضوعات، ذیل مستند مطرح می‌شود اما با توجه به زاویه‌دید برنامه که همان علوم‌انسانی و رویکرد انتقادی است، عموما ما باید افرادی را به‌عنوان مخاطب در نظر بگیریم که با این مسائل آشنایی زمینه‌ای داشته و دغدغه‌ای در حوزه علوم‌انسانی و انتقادی نسبت به مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارند. یعنی زاویه‌دیدی که مخاطب‌های این برنامه را می‌سازد، زاویه علوم‌انسانی و انتقادی است و همزمان، افرادی مخاطب برنامه هستند که از یک مبانی نظری حداقلی در این حوزه آگاه باشند تا بتوانند با مباحث همراه شوند. احتمالا دانشجویان این حوزه، اساتید و پژوهشگرانی مخاطب چنین مستندی هستند که فارغ از رویکرد موافق یا مخالف با این حوزه آشنایی زمینه‌ای دارند. 
     
نحوه انتخاب مستندها 
وی همچنین درباره نحوه انتخاب مستندها و مهمانان برنامه می‌گوید: ما معیارهایی داشتیم که عامل انتخاب ما بود. یعنی ممکن است گاهی بالا و پایین شود اما امتیازی که در مجموع از کل معیارهای‌مان داشتیم ما را مجاب می‌کرد که آن را در لیست‌مان قرار دهیم. این معیارها شامل موضوع مستند هم بود که می‌خواستیم طیف موضوعی گسترده‌ای را شامل شود. درعین‌حال می‌خواستیم امکان گفت‌وگوی علوم‌انسانی و زاویه انتقادی را به ما بدهد. نکته دیگر درخصوص این معیارها، بحث به‌روز بودن بود. سعی می‌کردیم به دهه اخیر برگردد و مستندهای به‌روز جهان را مطرح کنیم. معیار بعدی، جریان‌سازی، جایزه‌های مستند و نظر منتقدهایی بود که درباره مستند منتشر شده بود. مجموع این معیارها، یک امتیاز را به ما می‌داد که براساس‌آن مستند را انتخاب می‌کردیم. بلیغ درخصوص معیارهای انتخاب مهمان هم می‌گوید: معیار انتخاب آنها بحث موضوع مستند و مسائلی بود که در ارتباط با آن موضوع در بستر اجتماعی ــ فرهنگی جامعه ما وجود داشت و درنهایت معیاری می‌شد تا ببینیم چه فردی برای پاسخ‌دادن به این پرسش برای برنامه ما مناسب است. براساس این نسبت، مهمانان انتخاب می‌شدند. 

روند ساخت مستند در سال‌های قبل
در طول دست‌کم یک سال گذشته شاهد پخش برنامه‌های مرتبط با گونه مستند بودیم که باعث شده مخاطب را هم به‌نوعی درگیر کند. تهیه‌کننده برنامه دال در پاسخ به این پرسش که این روال را چطور ارزیابی می‌کند و چطور می‌تواند مخاطب کمترتخصصی را هم پای چنین برنامه‌هایی بکشاند؟ عنوان می‌کند: اقبال برنامه‌های تلویزیونی به ژانر مستند می‌تواند یک مسیر ارزشمند را باز کند. از این نظر که مستند یکی از ژانرهایی است که ادعای نزدیکی به واقعیت دارد. البته بازهم از فیلتر بازنمایی تولید رسانه‌ای می‌گذرد اما این تجربه نزدیک به واقعیت، امکان گسترش جهان‌بینی را برای مخاطب بیشتر فراهم می‌کند. احساس اطمینان و اعتمادی که به ژانر مستند وجود دارد و باعث می‌شود مستندساز برشی از واقعیت را از فیلتر خلاقیت خود بگذراند و به مخاطب ارائه کند، درواقع فرصتی برای گسترش جهان‌بینی مخاطب است. از این نظر اقبال به آن می‌تواند ارزشمند باشد.وی ادامه می‌دهد: این‌که مخاطب کمترتخصصی پای این برنامه‌ها بنشیند، نیازمند گزینش مستندهایی است که پیوندی با مسائل مخاطب کمترتخصصی داشته باشد. از طرفی، زاویه پرداختن هم باید عمومی‌تر باشد. این درنظرگرفتن مخاطب کمترتخصصی، خیلی ارزشمند است چون امکان جهان‌بینی باید برای مخاطب‌های متنوع در نظر گرفته شود اما نیازمند وجود داشتن برنامه‌های متنوع است. نمی‌توان یک برنامه ساخت که هم مخاطب تخصصی و هم کمترتخصصی را پای آن کشاند. بلکه باید در برنامه‌های متفاوت، رویکردهای مختلف و قالب‌های برنامه سازی متفاوت مطرح شود تا امکان پیداکردن مخاطب با ژانرهای مختلف به‌خصوص ژانر مستند را فراهم کند.