سرگرمی در مسیر آگاهی

اما این‌که برنامه‌ای تلویزیونی فقط در خدمت سرگرمی باشد یا در این مسیر هدف دیگری را هم پی بگیرد از مواردی است که همچنان بر سر آن میان کارشناسان اختلاف نظر وجود دارد. در تلویزیون خودمان سابقه حیات برنامه‌های سرگرم‌کننده روی آنتن سال‌های طولانی را در برمی‌گیرد از برنامه‌های مشهوری چون مسابقه هفته و جنگ‌های شاد در دهه‌های پیشین بگیر تا آثار دیگری همین اخیرا پخش شدند و پررنگ‌تر در ذهن مخاطبان باقی است. برنامه‌هایی مثل خودمونی، خوش‌نمک، اعجوبه‌ها، سیدخندان و... که غالبا در کنار هدف سرگرم ساختن بینندگان اهداف دیگری را هم دنبال می‌کنند. در ادامه با چند نفر از تهیه‌کنندگان این سبک از برنامه‌ها همچون هاشم رضایت، حسین فردرو و علیرضا خوش بیان گفت‌وگو کردیم وتلاش داشتیم بادرج دیدگاه‌های منتقدان تلویزیون وسینما ازجمله حسین سلطان محمدی، نگاهی آسیب‌شناسانه به این سبک برنامه‌ها بیندازیم.

دقت کرده باشید مدت‌هاست شکل و شمایل برنامه‌های سرگرم‌کننده تلویزیون تغییر کرده و بیش از گذشته سعی شده این برنامه‌ها در استودیوهای بزرگ و بهره بردن از دکورهای نوآورانه و عظیم روی آنتن بروند. همچنین الگوبرداری از برنامه‌های موفق جهانی هم راهی است که برخی تهیه‌کنندگان پی‌می‌گیرند، البته تلاش می‌کننده برنامه را با نشان‌های ایرانی و فرهنگ این مرز و بوم تلفیق کنند و نگاهی تازه ارائه دهند. برنامه‌هایی مثل دورهمی و عصر جدید دو مورد از این دست آثار هستند که در سیما شاهدش بودیم. در میان استقبالی که برنامه‌سازان از تحول در سبک و سیاق کارشان دارند، برخی هم همچنان به شیوه‌های جواب پس داده و محبوب میان مخاطبان پایبند هستند و همان راه را ادامه می‌دهند. در ادامه و در گفت‌وگو با تهیه‌کنندگان این دست آثار نظرات آنها نسبت به یک برنامه سرگرم‌کننده قابل قبول و اصول آن را آورده‌ایم. 
   
مشوق‌‎هایی برای ایجاد جذابیت
هاشم رضایت، تهیه‌کننده برنامه‌های تلویزیونی و مسابقاتی چون دورهمی، برنده باش، ایران و... در گفت‌وگو با جام‌جم بیش از هر نکته‌ای بر لزوم آگاهی‌بخشی در خلال برنامه‌های سرگرم‌کننده و مسابقات تلویزیونی اشاره دارد و می‌گوید: تلویزیون در معنای خود شامل قالب‌های مختلف همچون خبر، سریال، سینمایی، مستند، ورزش، کودک و سرگرمی است که یکی از مهم‌ترین گونه‌های سرگرمی، مسابقه است. پس وجود برنامه‌ای با عنوان مسابقه در تلویزیون لازم به نظر می‌رسد. مسابقه می‌تواند در خلال خود مسابقه آگاهی دهد و یکسری پیام‌ها را به مردم برساند. مشوق‌هایی را هم در برنامه ایجاد کند تا برای مردم جذاب باشد و به تماشای آن بنشینند؛ مثل هیجان، برنده شدن، رنگ و لعاب که مردم را از هر طیف سیاسی و سنی در اقصی نقاط کشور تهییج می‌کند برنامه را ببینند. رضایت درباره لزوم خلاقیت و نوآوری در طراحی برنامه‌های سرگرم‌کننده ازجمله مسابقات تلویزیونی توضیح می‌دهد: مسابقه به دسته‌های گوناگون تقسیم می‌شود که بیشتر می‌تواند فیزیکی، علمی یا این دو با هم عجین باشد. مهم‌ترین ویژگی برای مسابقه به ویژه در زمان فعلی این است که به روز باشد. نمی‌توان در تولید اثر به ۳۰سال پیش برگشت وانتظار داشت همچنان مردم آن را ببینند. این غیرممکن است. باتوجه به پیشرفتی که تکنولوژی در عرصه ارتباطات داشته وباوجود متولد شدن رسانه‌های مختلف، کار تلویزیون به‌ویژه در ایران ساده نیست. برنامه‌سازان باید تلاش داشته باشند مسابقات به‌روز تولید تا مخاطبان بیشتری را جذب‌کنند. 
این تهیه‌کننده ادامه می‌دهد: الان تلویزیون مسابقاتی دارد که خوب است و بیننده دارد اما به وجه ایرانی بودن مسابقات تلویزیونی هم باید اهمیت داد. پیش از این ما از برنامه «میلیونرشو» الگو گرفتیم و «برنده باش» را تولید کردیم اما بعد از آن به این نتیجه رسیدم آدم‌های خوشفکر زیادی داریم. پس خوب است مسابقه‌ای با ریشه‌ها و دکور ایرانی طراحی و تولید کنیم. در شبکه یک، این امکان وجود داشت که شش ماه روی طرح فکر کنیم و مسابقه ایران را روی آنتن بردیم.
رضایت می‌افزاید: همان‌طور که اشاره کردم در این آثار لازم است آگاهی‌بخشی همراه با سرگرمی باشد. یک مسابقه ممکن است وجه سرگرمی داشته باشد و مخاطبان را جذب کند اما اطلاعاتی را که لازم است یک ایرانی بداند به او منتقل نکند. سرگرمی بد نیست و یکی‌از اهداف برنامه‌سازی است اما وقتی آنتن رادراختیار داریم و می‌توانیم بهره بهتری ازآن ببریم، چرا این کاررا نکنیم؟ 
وی بیان می‌کند: خوب است برنامه‌ای سرگرم‌کننده و آگاهی‌بخش درباره صنایع، امکانات و قدرت‌های نهادینه در کشور ساخته و حتی این اطلاعات به مسابقه گذاشته شود. به‌گونه‌ای که مردم دوست داشته باشند مسابقه را ببینند و این اطلاعات را کسب کنند. در این صورت هم‌افزایی هم در جامعه ایجاد می‌شود. به نظرم یکی از ضعف‌‍‌‌هایی که در ایران داریم، انجام کار گروهی است یا اگر نگوییم ضعیف، خوب هم نیستیم. ما در مسابقه ایران تلاش داشتیم کار گروهی را به منصه ظهور برسانیم و آموزش دهیم. نکته بعدی همگرایی و اتحاد خانواده بود که در این برنامه به آن توجه داشتیم. مورد بعدی رهبری پذیری است که می‌تواند در مسابقات تلویزیونی نشان داده شود. لازم است برنامه سرگرم‌کننده اهدافی را به نفع جامعه پیگیری کند و برآیندی داشته باشد که در آینده نتیجه‌اش را ببینیم. پس گمان می‌کنم باید برنامه‌ای سرگرم‌کننده به‌ویژه در قالب مسابقه متناسب با ذائقه ایرانی و ارائه اطلاعات درباره شکل کشور در چیدمان مسابقات تلویزیونی وجود داشته باشد.
   
آموزش از دریچه سرگرمی
اگر به برنامه‌های صداوسیما نگاه کنیم، پربیننده‌ترین‌ها سریال‌ها و برنامه‌های سرگرم‌کننده است. به‌ویژه مسابقات معمولا بیشترین بیننده را به خود اختصاص می‌دهد. در این نوع برنامه‌ها عنصر سرگرمی را با لزوم داشتن دانش و مهارت بیشتر را در خود دارند. همچنین معمولا با وعده جایزه به برندگان، آنها را بیشتر تشویق می‌کند. علیرضا خوش‌بیان، تهیه‌کننده برنامه آشپزی با مامان است که او هم در گفت‌وگو با جام‌جم به لزوم آگاهی‌بخشی در کنار مقوله سرگرمی اشاره دارد و همچنین از نیاز به تنوع بخشی سخن می‌گوید.
این تهیه‌کننده عنوان می‌کند: وقتی بیننده یک برنامه زیاد باشد، هزینه بیشتری هم می‌شود و مسلما از برنامه‌های گفت‌وگومحور ساده سروشکل جذاب‌تری پیدا می‌کند. برای بهتر شدن این برنامه‌ها به‌نظرم هر چه آیتم‌ها و بخش‌های متنوع بیشتر باشد و محدود به یک موضوع نشود، بهتر است. مثلا اگرفقط شرکت‌کنندگان صرفا برای آشپزی با هم رقابت کنند، کمی کسل‌کننده می‌شود وحوصله بیننده سر می‌رود. ولی اگر آیتم‌ها رازیاد کنیم، غذاهای‌مختلف پخته‌شود، آموزش همراه برنامه باشد و... جذابیت برنامه را بیشتر می‌کند. 
خوش‌بیان درباره تغییر در ساختار برنامه‌ها بیان می‌کند: زندگی افراد عوض شده است. مثل قدیم زندگی‌ها ساده نیست و به همان نسبت برنامه‌ها هم باید تغییر کند و نمی‌توانند حال و هوای گذشته را داشته باشند. همان‌طور که عنوان شد برخی برنامه‌های سرگرم‌کننده از آثار موفق جهانی الگو می‌گیرند. خوش‌بیان در این‌باره چنین نظر می‌دهد: اگر در هر زمینه آنچه را خوب است با توجه به نیازهای خودمان تغییر دهیم و اجرا کنیم هیچ ایرادی ندارد ولی کپی‌برداری ایراد دارد، چون گاهی برخی جنبه‌ها، حتی دکور یک برنامه خارجی متناسب با فرهنگ کشور ما نیست. شاید نشود خیلی از جنبه‌های این دکور را استفاده کرد. اگر در این صورت اصرار به کپی‌برداری کنیم فقط هزینه کرده‌ایم و تاثیر لازم را ندارد. 
این تهیه‌کننده در مورد هدف برنامه‌هایی در این حال و هوا ادامه می‌دهد: از نگاه من بخشی از هدف برنامه‌‌ای که می‌سازیم این است که مخاطب لذت ببرد و سرگرمی داشته باشد اما در کنار سرگرمی ایجاد کردن باید پیامی هم به بیننده داده شود و آگاهی‌بخشی هم وجود داشته باشد تا از لحظات سرگرم‌کننده بهره هم ببرد. در این صورت است که امروز مخاطب با دیروزش از نظر دانش تفاوت خواهد داشت. برخی از برنامه‌های سرگرم‌کننده نظیر «قهرمان» که مدتی پیش روی آنتن بود فضایی متفاوت از مسابقه‌های اطلاعات عمومی دارند. خوش‌بیان آگاهی‌بخشی را به برنامه‌هایی که در آن شرکت‌کنندگان به رقابت در حوزه اطلاعات عمومی می‌پردازند، محدود نمی‌کند. با این بیان می‌توان با یادآوری برنامه «رویانیوم» که از شبکه سه سیما روی آنتن رفت و فضای سرگرمی را با آزمایش‌های جذاب و آموزش همراه کرده بود، صحه گذاشت. خوش‌بیان می‌گوید: این آگاهی‌بخشی را متناسب با محتوای هر برنامه‌ای می‌شود معنی کرد. مثلا اگر درباره آمادگی جسمانی است در مورد همین موضوع می‌تواند آگاهی‌دهنده باشد. 
   
وحد‌ت‌آفرینی با تماشای تلویزیون
حسین فردرو، از تهیه‌کنندگان باسابقه و قدیمی صداوسیماست که از او مسابقه ستاره‌ها، ۱۰۱، ۱۰۳ و ... را به خاطر داریم. او در مورد چگونگی جذب مخاطبان به این‌گونه برنامه‌ها به جام‌جم می‌گوید: معیارهای بسیاری وجود دارد که مجموعا و زنجیره‌وار یک فرد را بیننده یک برنامه می‌کند. بعضی وقت‌‌ها از طریق مسائل آریستوکراسی بیننده را جذب می‌کنیم و گاهی از طریق جایزه در مسابقه و برنامه‌ها. استفاده از حضور سلبریتی‌ها و... هم از روش‌های دیگر است؛ اما یکی ازفاکتورهای خیلی مهم ایجاد ارتباط بر مبنای اعتماد است. این ارتباط که من اسمش راصمیمیت می‌گذارم بسیاراهمیت دارد ومی‌تواند جای جایزه وسلبریتی راهم بگیرد. 
فردرو ادامه می‌دهد: سال‌ها تلاش ‌کردیم که مسابقه تلویزیونی دیده شود و در این خصوص لزوم حضور اسپانسر احساس می‌شد. ما به‌سختی سعی می‌کردیم یک برنامه فاخر ارائه دهیم اما این روزها تعداد مسابقات تلویزیونی که با تولید عظیم راهی آنتن می‌شود بیشتر شده است. 
وی بیان می‌کند: تلویزیون عامل ایجاد وحدت است و برنامه‌هایی موفق می‌شوند که اکثر آدم‌ها برای دیدن آن پای تلویزیون بنشینند. یک کشور اگر صد شبکه هم داشته باشد اما یک شبکه آن بتواند مخاطبان را گرد هم آورد باید به این رسانه و نظام تبریک گفت، چون همان‌طور که گفتم این مهم، عامل وحدت ملی است. فاکتور خانواده هم عامل مهم دیگری است که لازم است در جنگ‌ها، مسابقات و دیگر برنامه‌های سرگرم‌کننده دیده شود تا ضمن جذب مخاطبان بیشتر، وحدت‌آفرین باشد.
فردرو عنوان می‌کند: برای برنامه‌های تلویزیونی این روزها هزینه می‌شود و سعی می‌کنند فرم‌های جدید ابداع و چهره‌های تازه معرفی کنند؛ مثل برنامه‌ها و مسابقات خوب شبکه نسیم. این برنامه‌ها قابل تقدیر است. اتفاقا از چند برنامه که بعضی‌ با هزینه زیاد هم تولید نشدند اما سعی دارند خود مردم را به صحنه تلویزیون بیاورند لذت می‌برم. ما باید برنامه‌هایی داشته باشیم که حضور مردم در پشت‌صحنه این برنامه‌ها مثل سیتکام‌ها، شوهای تلویزیونی و ... آن‌قدر جذاب باشد که مردم تماشای‌شان را جزو سبد تفریح خانواده قلمداد کنند. به عبارتی اگر تئاتر و سینما می‌روند یک شب هم دوست داشته باشند در پشت صحنه فلان جنگ یا شوی یک شبکه حضور پیدا کنند. این‌که مردم علاقه‌مند باشند دریک برنامه شرکت‌کنند یا به‌عنوان تماشاگر حضور داشته باشند از علامت‌های موفقیت یک برنامه است. 
وی ادامه می‌دهد: اگر برنامه‌های سرگرم‌کننده خالی از این عناصر باشند، ما نمی‌توانیم مخاطبان را که به سمت شبکه‌های فارسی‌زبان ماهواره‌ای می‌روند، جذب کنیم که البته با دیدن اخبار منفی این شبکه‌ها مخاطب دل‌آشوب می‌شود. چون آنها هدف‌شان این نیست که مخاطبان را سرگرم کنند. حتی برنامه‌های سرگرم‌‎کننده خود را هم در میانه خبرهای منفی و هراس‌آور به کام مخاطبان تلخ می‌کنند. در نهایت سعی دارند مخاطبان را ناامید و بدبین کنند. کجای‌دنیا این تعداد از اپوزیسیون رسانه‌دار وجود دارد؟! همین کار را برای رسانه‌ملی سخت می‌کند. 
این تهیه‌کننده در مورد الگوگرفتن از برنامه‌های موفق جهانی هم عنوان می‌کند: الگوگیری اگر فقط از نظر فرم باشد اشکالی ندارد؛ مثل فوتبال که از کشور دیگری گرفته شده است. در این خصوص باید محتوا تغییر کند که برنامه‌سازان ایرانی آن را بلد هستند. ۴۰ سال در تلویزیون کار کردم و از صمیم قلب می‌گویم ما بلد هستیم محتوای درست را تزریق کنیم؛ مثل مسابقه اماراتی نیستیم که سؤالش همان سؤالی است که در برنامه اصلی میلیونرشو پخش می‌شود. ما محتوا را ایرانی می‌کنیم و حتی اگر ظرفیت‌های لازم فراهم آورده شود، می‌توان برنامه‌هایی تولید کرد که کشورهای دیگر از ما الگوبرداری کنند. گاهی برنامه‌سازان علاقه ندارند که با تولید برنامه‌های تازه، آزمون و خطا کنند و به همین خاطر سراغ نمونه‌های جواب پس داده، می‌روند. این کار فقط در ایران انجام نمی‌شود بلکه بیشتر رسانه‌های دنیا از برنامه‌های موفق دیگر کشورها الگو می‌گیرند و گاهی حتی دکور، موسیقی و جزئیات دیگر را هم بر همان اساس طراحی می‌کنند. 
وی با ذکر مثال توضیح می‌دهد: در دهه۷۰ مسابقه میلیونرشو را با عنوان ستاره‌ها با اجرای ایرج نوذری در ایران روی آنتن فرستادم و هیچ‌کس نگفت کپی است؛ چون تغییراتی در خدمت ایرانی شدن برنامه ایجاد کردیم و برنامه بسیار دیده شد. 
فردرو در مورد هدف برنامه‌های سرگرم‌‎کننده هم می‌گوید: نباید در مبحث سرگرمی افراط شود. برنامه‌های بدون محتوا و فقط برای سرگرمی تحول مثبتی در آنتن ایجاد نمی‌کند. خوب است اطلاعات مفید هم از این طریق به مخاطبان منتقل شود. به این ترتیب و با ایجاد شور و نشاط میان مخاطبان و به‌وجود آوردن صمیمیت، وحدت تقویت می‌شود.