نهج البلاغه و هر آن چیزی که باید در مورد آن بدانیم

نوشتار پیش رو به چیستی نهج البلاغه و هر آن چیزی که باید در مورد آن بدانیم، اختصاص دارد.

نهج البلاغه چیست؟

نهج البلاغه، کتابی است که خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات حکیمانه امام علی (ع) را در بر می‌گیرد. برخی اعتقاد دارند، نهج البلاغه، پس از قرآن و احادیث نبوی، اصلی‌ترین مرجعی است که از طریق آن می‌توان اسلام و ارزش‌های دینی را شناخت. از این رو خرید کتاب نهج البلاغه، نه تنها برای هر مسلمان، بلکه برای همه کسانی که قصد پژوهش درباره ادیان را دارند، لازم است.

اهمیت نهج البلاغه به حدی است که نام اخ القرآن (برادر قرآن) را به آن داده‌اند. نهج البلاغه به معنای راه آشکار بلاغت است و بسیاری از ادیبان عرب، درباره فصاحت و بلاغت این کتاب سخن‌ها گفته‌اند. یکی دیگر از مشخصات بارز نهج البلاغه، تأثیر شگفت انگیز آن، پس از گذشت قرن‌ها (حدود 14 قرن) از نگارش آن است.

چه کسی نهج البلاغه را تدوین کرد؟

نهج البلاغه، توسط عالم بزرگی به نام سید رضی در اواخر قرن 4 هجری، گردآوری شده است. برخی درباره نسبت دادن محتویات نهج البلاغه به حضرت علی (ع) دچار تردید شده‌اند؛ اما در مقابل آن‌ها خیل کثیری از عالمان شیعه و سنی، نسبت محتویات کتاب به حضرت علی (ع) را صحیح تلقی کرده و گفته‌اند که سید رضی فقط آنها را جمع آوری نموده است.

در تأیید ادعای بیان شده، برخی علمای شیعه، کتاب‌هایی درباره اسناد و مدارکی نوشته‌اند که صحت سخنان نهج البلاغه را ثابت می‌کنند.

منابع و اسناد تدوین نهج البلاغه

منابع سید رضی برای گردآوری نهج البلاغه، بسیار گسترده بوده است. گفته می‌شود که وی از دو کتابخانه بزرگ بغداد استفاده کرده است. یکی از آنها کتابخانه سید مرتضی (برادر سید رضی) بوده که 80 هزار جلد کتاب داشته و دیگری کتابخانه بیت الحکمه (متعلق به وزیر بهاءالدوله ابن بویه دیلمی) که بیش از 10 هزار جلد کتاب داشته است.

تاریخچه گردآوری نهج البلاغه

لازم به ذکر است که منزلت حضرت علی (ع)، همچنین جذابیت سخنان وی باعث شده بود که یاران ایشان از همان ابتدا (قرن اول هجری)، خطبه‌های او را حفظ نموده و به دیگران منتقل کنند. برخی نیز به منظور حفظ این سخنان گرانبها آنها را می‌نوشتند.

گفته می‌شود که قبل از تدوین نهج البلاغه، حدود 120 کتاب و جزوه یافت شده که تمام یا بخشی از آنها به نقل سخنان امام علی (ع) اختصاص داشت. نخستین کتابی که در این زمینه تألیف شد، خطب امیر المومنین نام دارد که توسط زید بن وهب (وفات در سال 96 هجری) صحابی ایشان نگارش شده است.

پس از زید بن وهب نیز افراد دیگری، آثاری بر جای نهاده‌اند که از جمله آنها می‌توان به نصر بن مزاحم منقری، اسماعیل بن مهران و واقدی اشاره کرد که تاریخ وفات همه آنها را اواخر قرن دوم هجری دانسته‌اند. در هر حال کامل‌ترین و معروف‌ترین کتابی که سخنان حضرت علی (ع) را در خود دارد، همان نهج البلاغه سید رضی است.

ساختار و بخش های اصلی نهج البلاغه

محتوای نهج البلاغه را می‌توان سخنان بدیعی دانست که توسط حضرت علی (ع) درباره موضوعات مختلف از جمله خدا، انسان و جهان بیان شده است. این امام بزرگوار با پرداختن به مفاهیم اخلاقی، مردم را به انجام دستورات الهی و پرهیز از محرمات، هدایت نموده است. ساختار کتاب نهج البلاغه را می‌توان به سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها (کلمات قصار) تقسیم کرد.

1. خطبه‌ها

این بخش، شامل 241 خطبه از امام علی (ع) است که برخی پژوهشگران، آن را دایره‌المعارفی از فرهنگ اسلامی دانسته‌اند. خطبه‌های نهج البلاغه، مباحث مختلفی مانند خداشناسی، شناخت جهان، طبیعت انسان و امت‌های نیکوکار و ستمکار را در بر می‌گیرند.

بی تردید هدف امیرالمؤمنین از خطبه‌ها، بیان مفاهیم خداشناسی و اسلامی، تحت لوای موضوعات علمی، فلسفی و تاریخی بوده است. 4 مورد از خطبه‌ها (شقشقیه، غراء، اشباح و قاصعه) توسط سید رضی نامگذاری شده‌اند. خطبه‌های شقیقه و غراء، به همراه خطبه متقین، مهم‌ترین و بهترین خطبه های نهج البلاغه به شمار رفته و در ادامه معرفی شده‌اند.

خطبه شقشقیه (شماره 3)

یکی از زیباترین و البته بحث برانگیزترین خطبه‌های نهج البلاغه است که مسائل مربوط به امامت را بیان کرده و انتقاداتی به خلفای سه گانه وارد می‌نماید.

امام علی (ع) در خطبه شقیقه، ضمن زیر سؤال بردن اصل خلافت و نقد عملکرد خلفا، به هجوم مردم برای بیعت با خود نیز اشاره نموده و سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین را معرفی می‌کند. در نهایت نیز به بیان پذیرش حکومت توسط خود می‌پردازد.

خطبه غراء (شماره 83)

وجه تسمیه این خطبه، به کار بردن آرایه‌های ادبی زیبا (جناس، سجع، استعاره و کنایه) است. به طور کلی خطبه غراء، بسیار زیبا و تأثیرگذار می‌باشد؛ به نحوی که سید رضی می‌گوید، زمانی که امیرالمؤمنین این خطبه را ایراد می‌گرد، مردم می‌گریستند.

خطبه غراء با حمد و ثنای الهی و گواهی دادن به پیامبری حضرت محمد (ص) شروع می‌شود. ادامه خطبه به سفارش به تقوای الهی، یادآوری نعمت‌های خداوند، امتحان بودن دنیا، یادآوری مرگ، قیامت، از هم پاشیدن جسم انسان و فانی بودن دنیا می‌پردازد.

خطبه متقین (همام)

این خطبه به درخواست یکی از شیعیان امام علی (ع) به نام هَمَّام ایراد شده و گفته می‌شود، پس از ایراد آن، همام بیهوش شده و در همان حال فوت کرده است. در این خطبه، ویژگی‌های پرهیزکاران آمده و حدود 105 مشخصه برای آنان ذکر شده است.

2. نامه‌ها

این بخش از کتاب نهج البلاغه، 79 قسمت است؛ 12 وصیت نامه، بخش نامه و سفارش، 2 فرمان، 63 نامه مکتوب، 1 دعا و 1 پیمان نامه را شامل می‌شود.

مخاطبین نامه‌ها، اغلب حاکمان و فرماندهان حکومتی بوده‌، بخش اعظم محتوای آنها درباره نحوه تعامل مسئولین حکومت با مردم است. با وجودی که این نامه‌ها از سوی حاکم به مسئولان نوشته شده، لحن پدری دلسوز و مهربان در آنها آشکار می‌باشد. برخی این نامه‌ها را سیره سیاسی حضرت علی (ع) دانسته‌اند.

3. کلمات قصار

این بخش، شامل سخنان کوتاه، گفته‌های حکمت آمیز و پاسخ پرسش‌هاست و 480 کلمه قصار را در بر می‌گیرد. در قسمت کلمات قصار نهج البلاغ، سید رضی، فصلی به نام «فصل فی غرائب کلامه» قرار داده است که از نظر وی نیازمند شرح و تفسیر بوده و 9 حدیث دارد. اولین حدیث این فصل، در رابطه با ظهور امام زمان (عج) می‌باشد.

نهج البلاغه در عصر معاصر

در قرن بیستم به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نهج البلاغه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. به تبع این مسئله، کتاب‌ها، مقالات و پایان نامه‌های زیادی برای مبنای این کتاب ارزشمند نوشته شد.

علاوه بر آثار تألیفی متعددی که در عصر حاضر درباره نهج البلاغه به نگارش درآمد، شاهد برگزاری همایش‌های زیادی از سمت نهادهای مختلف بوده‌ایم. سوای از اینها در حال حاضر رشته‌ای تحت عنوان نهج البلاغه در مقطع کارشناسی ارشد داریم که به واسطه آن مربیان زیادی برای ترویج کتاب مذکور تربیت می‌شوند.

سخن پایانی

با توجه به اینکه نهج البلاغه مورد تایید اغلب علماء اهل سنت و شیعه می باشد می توان گفت سخنان حضرت علی در این کتاب راه گشای زندگی انسان است و خواندن آن بر تمامی مسلمانان واجب می باشد.