امام پنجم شیعیان، افزون بر لقب «شاکر» و «هادى» به لقب «باقر» نیز شهرت داشت. بنا بر روایتی (حدیث لوح)پیامبر اکرم (ص)پیش از به دنیا آمدن امام باقر(ع)، نام او را محمد گذاشت و لقبش را باقر(ع) به معنای شکافنده علم؛ زیرا که گفته می‌شود آن حضرت علم را شکافت و رموز و دقایق آن را روشن ساخت. بنا به گفته یعقوبی مورخ، امام «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت.» امام محمد باقر پس از پدر بزرگوارش به امامت رسید و به مدت هجده سال امامت شیعیان را بر عهده داشت. جابربن عبدا...انصاری که از صحابه پیامبر اکرم(ص) بود تا روزگار امام محمد باقر (ع) زنده ماند و شاهد امامت ایشان بود. پیامبر(ص) در این‌باره به او فرموده بود:«توبعد از من چندان زنده مىمانى که مردى از فرزندان مرا- که شبیهترین مردم به من و نامش مطابق نام من باشد- زیارت کنى، وقتى که اورادیدى،سلام مرا به اوبرسان واین سفارش مراحتما عمل کرده و سهل مگیر.» و وقتی جابر در سنین پیری این امام همام را ملاقات کرد، دست و پای آن حضرت را بوسید و سلام رسول خدا (ص) را به او رساند.
موقعیت علمی امام محمد باقر(ع) و مکتب شیعه
امام محمد باقر (ع) در زمان حیات خویش شهرت فراوانى داشت و در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد خاندان خود بود. روایات و احادیث ایشان در زمینه علم دین، سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب فراوان و فراتر از امامان پیش از خود است. شیعیان و پیروان این حضرت از تمامی سرزمین‌های اسلامی همواره از محضر او استفاده می‌کردند و علماى تمامی سرزمین‌های اسلامی از هر سو به محضر او مىشتافتند،هر کسی که به مدینه قدم می‌گذاشت، به خدمتش شرفیاب می‌شد و از علوم بىمثالش بهره‌مند می‌گردید. این امام بزرگوار در مقام نماینده دانش اهل بیت(ع) شخصیتى عالم و فقیه بود و اشکالات فقهى و علمی شیعیان را برطرف می‌کرد و با وجودی که از علم زیادی برخوردار بود، نسبت به شیعیان فروتن بود. ذهبی محدث، تاریخ‌نگار مسلمان و سیره‌نویس اهل سنت، درباره خضوع و خشوع امام باقر (ع) گفته: «از کسانى است که بین علم ، عمل ، آقایى و شرف ، وثاقت ، متانت جمع کرده و اهلیت براى خلافت داشت.» تزلزل پایه‌های حکومت امویان زمینه مساعدی را در اختیار امام محمد باقر(ع) و بعدها امام محمد صادق(ع) قرار داد تا فرهنگ شیعه که فقه و تفسیر و اخلاق را دربر می‌گرفت، تدوین کنند. در واقع امام باقر(ع) مبدع مکتبی علمی بود که در زمان امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید و در میان شیعیان رواج یافت. در این دوره بود که بخش عمده‌ای از روایات و احادیث که بیشتر به امام محمد باقر (ع) و پدرشان(ع) منسوب بودند، تحریر شدند. این مکتب بر آن بود که دسترسى به علوم اصیل اسلامى صرفا به‌وسیله اهل بیت(ع) انتقال می‌یابد. در واقع امام باقر (ع) نماینده مکتب اهل بیت و نخستین مبدع فقه و تفسیر از دیدگاه شیعه محسوب می‌شود. ابن الندیم در الفهرست بیان داشته که امام محمد باقر (ع) در زمینه تفسیر قرآن صاحب کتاب بوده و نام کتاب را ذکر می‌کند. در جوامع دینی شیعه بخش اعظمی از روایات اهل بیت از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نقل شده است. نشر این احادیث سبب شهرت عظیم علمى آن امام همام، در آن روزگار به عنوان عالم، امام، فقیه و محدث گردید و این مجال فرصتی بود که پیش از آن برای سایر ائمه فراهم نشده بود. در این دوره بیشترین نظرات فقهی، تفسیری و اخلاقی در کتب فقهی و حدیثی آن بزرگوار گنجانده شده بود. حکومت‌های پیش از دوره این حضرت و حتی مردم درگیر تنش‌های سیاسی و مادی گرایی شده و از دین و مخصوصا فقه دور شده بودند.
ترسیم راه درست دین با سنت حدیث
مسلمانان در زمان بنی‌امیه چنان سرگرم فتوحات بودند که از امور جزئی فقهی مانند زکات فطره واجب، کیفیت اقامه نماز و حج گزاردن چیزی نمی‌دانستند. از طرفی جلوگیرى از تدوین حدیث که به دستور خلیفه اول و دوم صورت گرفته بود، از عوامل عمده انزواى فقهی بود که بخش عمده آن به احادیث پیامبر(ص) متکی بود. امام باقر (ع) به احیای فقه و تفسیر همت گماشت و شور و شوقی در میان بسیاری از علما ایجاد کرد تا به حوزه درس و حدیث تمایل پیدا کنند. آن حضرت احادیث را نقل می‌کردند و انتشار می‌دادند و یاران خود را بر آن می‌داشتند تا درفهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن جد و جهد کنند. در کلام امام محمد باقر(ع) نمونه‌های زیادی از دعوت ایشان به بهره مندی مردم از علم و دانش اهل بیت(ع) وجود دارد. امام محمد باقر (ع) جلسات تفسیر و پاسخ به سؤالات و شبهات دانشمندان و مردم برپا می‌کردند و این کار را بر پایه کتاب و سنت انجام می‌دادند. از طرفی امام با بیان نظرات فقهى اهل بیت(ع) با انحرافاتى که به دلایل مختلفى در احادیث اهل سنت رسوخ کرده بود، مقابله کردند. شهرت علمی امام در مناطق اسلامی مهم آن روز مانند حجاز، خراسان و عراق، چنان فراگیر شده بود که هشام بن عبدالملک ازخلفای هم عصر امام ایشان راکسی دانسته بود که اهل عراق شیفته اوبودند:«مردمی ازخراسان دورش حلقه زده واشکالات علمی خودراازاو می‌پرسند.»
امام محمد باقر (ع) و مقابله با رواج اسرائیلیات
امام باقر(ع) با سایر فِرَق اسلامى با قاطعیت برخورد و زمینه اعتقادى درست اهل بیت(ع) در تمامی موضوعات را مشخص کرده بودند. از جمله فِرَقی که در زمان ایشان فعالیت داشتند، می‌توان به مرجئه، خوارج و یهودیان اشاره کرد. مرجئه ایمان حقیقى را اعتقادی درونى می‌دانستند و به عمل صالح در شکل دادن ایمان باور نداشتند. امام در مقابل مرجئه موضعی تند اتخاذ کرده و درباره آنها فرموده بود: «خداوندا مرجئه را از رحمت خود دور کن که آنها دشمنان ما در دنیا و آخرت مىباشند.» خوارج گروه دیگری از فِرَق منحرفه بودندکه نادان،خشکه مقدس وقشرى محسوب می‌شدند.آنهادرعقاید خودبسیار متعصب و تنگنظر بودند.ازدیگر گروه‌هاى خطرناکى که آن روزها در جامعه اسلامى حضوری پررنگ داشت و تأثیر عمیقى بر فرهنگ آن روزگار گذاشته بود، یهودیان بودند که برخی از آنان مسلمان شده و برخی دیگر هنوز به دین خود وفادار بودند و مرجعیت علمی گروهی را به عهده داشتند. امام باقر (ع) با یهود و برساخته‌های خطرناک آنان که سیمای واقعی پیامبران را خدشه‌دار می‌کرد، مبارزه می‌کرد و احادیث دروغین آنها را آشکار می‌ساخت. مهم‌ترین مبارزه فرهنگی امام باقر(ع) جلوگیری از رواج اسرائیلیات یا احادیث جعلى بود که بخش اعظم آن شامل تفسیر آیات کتاب مقدس و به تصویر کشیدن مراحل و شئون زندگى پیامبران گذشته بود. اسرائیلیات، جریانی بود که در سده‌های نخستین اسلام و به ویژه در زمینه تفسیر و علوم حدیث صورت گرفت. برخی از یهودیانی که اسلام آورده بودند و حتی مسلمانان به منظور تکمیل و رفع ابهامات قصص قرآنی از کتب عهد عتیق یهودیان استفاده کردند و داستان‌هایی را به قصص افزوده، آنها را وارد تفسیر و روایات و احادیث کردند. این داستان‌های ساخته و پرداخته یا همان اسرائیلیات در قرآن و احادیث وجود ندارد و از تعالیم و کتب امت‌های پیشین مانند بنی‌اسرائیل و مسیحیان وارد روایات اسلامی شده‌است. از دید امام محمد باقر(ع) استناد به این احادیث در مسائل فقهی و کلامی در داخل جامعه اسلامى به ویژه در محافل علمى بسیار نگران کننده بود.
میراث فرهنگی امام محمد باقر(ع)
امام باقر(ع) مانند دیگر امامان شیعه براى بیان اهمیت موقعیت اهل بیت کوشش زیادی کردند. از ایشان روایات فقهى، اخلاقى و تفسیرى زیادی نقل شده است. کتاب وسائل الشیعة و کتب تفسیرى مانند البرهان اثر بحرانى و صافى از فیض کاشانى، شامل روایات زیادى از آن حضرت هستند که درباره مسائل فقهى، آیات قرآن و شأن نزول آنها هستند. افزون بر آن روایات زیادى در باب اخبار تاریخى درباره امیر المؤمنین و جنگ صفین نیز از آن حضرت نقل شده است. همچنین جملات و احادیث ارزشمند فراوانی در زمینه اخلاقیات نیز از امام باقر(ع) روایت شده است. کوشش‌های کثیرِ امام باقر(ع) باعث گردید تدوینِ فقه شیعه بر پایه احادیث پیامبر(ص) زودتر از اهل سنت صورت بگیرد. گفته شده شیخ طوسی تعداد اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) را که از او نقل حدیث کرده‌اند، بالغ بر ۴۰۰ تن دانسته است. امام(ع) در هفتم ذی‌الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری و در ۵۷ سالگی به شهادت رسیدند. برخی هشام بن عبدالملک و بعضی ابراهیم بن ولید را عامل مسموم شدن و شهادت ایشان دانسته‌اند.
