خزر در خطر

دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان با مساحت ۴۳هزارو۸۰۰کیلومتر مربع، میان کشورهای آذربایجان، قزاقستان، ایران، روسیه و ترکمنستان تقسیم شده است. این دریا نقشی کلیدی در اقتصاد این کشورها ایفا می‌کند و برای آنها از راه استخراج نفت و گاز، صنایع ماهی‌گیری، کشاورزی و گردشگری تولید ثروت کرده است.خزرکه علاوه بر جنبه اقتصادی، از جنبه‌های اجتماعی و محیط‌زیستی نیز اهمیت بسیاربالایی دارد،درسال‌های اخیرتوسط عوامل مختلفی ازجمله آلودگی‌های نفتی،ورود فاضلاب، آلودگی‌های پلاستیکی و...تهدید می‌شود اما درمیان همه تهدیدات «کاهش تراز آب» در حال حاضر اصلی‌ترین تهدید این دریا محسوب می‌شود.
   
سهم ایران از دریای خزر چقدر است؟
با گذشت چند دهه وروی کار آمدن دولت‌های مختلف،هنوز به طور کامل مشخص نیست سهم ایران از دریای خزر سرانجام چند درصد است. با وجود برگزاری اجلاس‌های مختلف و کنوانسیون‌های متعدد، به نظر می‌رسد هنوز پنج کشور حاشیه دریای خزر به توافق همه‌جانبه در زمینه سهم هر کشور از بزرگ‌ترین دریاچه روی زمین دست پیدا نکرده‌اند. موضوع دریای خزر، محور اصلی ۶ دور اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر در سال‌های ۱۳۸۱(عشق‌آباد)، ۱۳۸۶(تهران)، ۱۳۸۹ (باکو)، ۱۳۹۴ (آستاراخان)، ۱۳۹۷(آکتائو) و ۱۴۰۱(عشق‌آباد) بود و توافق‌های مهمی در ادوار مختلف این اجلاس انجام شد ولی هیچ‌گاه تصمیمی شفاف و نهایی در تعیین سهم این کشور‌ها از دریای خزر گرفته نشد. از طرفی موقعیت این دریا و منابع نفتی و گازی‌اش موجب شده کشورهای حاشیه این دریا نتوانند آن را نادیده بگیرند چراکه هر چه سهم کشورها از بستر این دریا بیشتر باشد، بهره‌مندی بیشتری هم خواهد داشت. با این حال گرچه سال‌هاست سهم ایران از خزر مورد مناقشه است و برخی از سهم ۲۰ درصدی ایران می‌گویند و برخی دیگر هم از سهم ۱۳ درصدی و ۱۱ درصدی اما سال گذشته بود که غلامرضا مرحبا، نایب رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس اعلام کرد که اگر مبنا را رژیم حقوقی دریای خزر که سال۹۷ در دولت دوازدهم امضا شد، قرار دهیم، شاید سهم ایران ۱۱ درصد باشد. 
   
کاهش تراز آب، اصلی‌ترین تهدید خزر
هرچند دریای خزر در سال‌های اخیر توسط عوامل مختلفی از جمله آلودگی‌های نفتی، ورود فاضلاب، آلودگی‌های پلاستیکی و… تهدید می‌شود اما در میان همه تهدیدات «کاهش تراز آب» دریای خزر در حال حاضر، اصلی‌ترین تهدید محسوب می‌شود. گزارش نشان می‌دهند که طی سه دهه گذشته سطح دریای خزر مقداری افت کرده اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن دریای خزر در زمستان در مناطق شمالی و عدم تعادل در میزان آب‌های ورودی باعث خواهد شد تا پایان قرن ،حداقل ۹ متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به ۱۸متر برسد. گزارش نشریه نیچر آلمان چنین سناریویی را تهدید زیست‌محیطی نامیده و می‌گوید سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب درحال افزایش است، با توجه به این‌که آب‌های بخش روسیه و ترکمنستان خزر، کم عمق است، با افت ۹ متری آب حدود۲۴درصد ازمساحت سطح خزر کوچک خواهد شد و اگر ۱۸ متر آب افت کند، ۳۴ درصد از سطح این دریاچه خشک خواهد شد! همچنین در گزارشی که موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو منتشر کرده نشان می‌دهد، کاهش میانگین تراز آب دریای خزر در سال۲۰۲۱میلادی درحالی رخ داده که در سال ۲۰۲۰ میلادی سطح آب چهار سانتی‌متر و در سال ۲۰۱۹سطح آب ۱۳سانتی‌مترکاهش یافته بود. این مقدار کاهش سطح آب معادل ۲.۵برابر حجم دریاچه ارومیه در دوره پرآبی است که طی یک سال از حجم آب دریای خزر کاسته شده است. علی‌اکبر رجایی، کارشناس ارشد محیط‌زیست و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با جام‌جم این نوسانات را ناپایدار و غیر عادی می‌داند و می‌گوید: در حالت طبیعی مقدار تراز کاسته شده از دریای خزر باید طی ۵۰ سال و سالی دو میلی‌متر پایین می‌رفت درحالی که اکنون آمارها این را نشان نمی‌دهند.
   
کاهش تراز آب خزر معلول اقلیم ناپایدار
متخصصان حوزه محیط‌زیست علت اصلی کاهش تراز آب خزرراشرایط اقلیمی،کاهش بارش در آبریز خزر، تبخیر آب دریا و الگوی باد و به دنبال آن از بین رفتن رطوبت می‌دانند. رجایی در این‌باره می‌گوید: گرچه ما تغییرات اقلیمی داریم اما نمی‌توان زمان دقیقی را برای کاهش تراز آب‌ها پیش‌بینی کرد، اما اگر این پیش‌بینی‌ها درست باشد فاجعه رخ می‌دهد و تبعات زیستی و اقتصادی بسیاری به همراه خواهد داشت. وی می‌افزاید: یکی از تبعات زیستی این موضوع از بین رفتن ماهی‌ها و آبزیانی است که در حاشیه و این بستر تخم‌ریزی می‌کنند و در عمق دریا زندگی نمی‌کنند. این اتفاق سبب می‌شود زیست تمام این موجودات از بین برود.
   
آلودگی خزر روی دیگر سکه! 
اگر نگاهی به هشدارها و نگرانی فعالان محیط‌زیست نسبت به شرایط دریای خزر بیندازیم، موضوع آلودگی همواره وجه اشتراک و ثابت همه آنها خواهد بود. براساس گزارش‌های منتشر‌شده دریای خزر به لحاظ آلودگی در شرایط بحرانی است و سالانه ۱۲۲هزار تن موادآلاینده نفتی سرطان‌زا به دلیل این استخراجات واردآب می‌شود.این مدرس دانشگاه دراین‌باره می‌گوید:درحال حاضراز کشورهای حاشیه فاضلاب‌ها و آلودگی‌های بسیاری وارددریامی‌شود واکنون آلودگی مسأله مهم دیگری است که نباید فراموش شود. وی می‌افزاید: متاسفانه فلزات سنگینی وارد آب می‌شودواین باعث آلودگی ماهی‌ها وخشک شدن تالاب‌هامی‌شود. وی راهکار حل این مسأله را هم اندیشی کشورهای حاشیه خزر می‌داند ومعتقد است فقط با اقدام یک کشور نمی‌توان از بروز چنین مسائلی جلوگیری کرد.