بیراهه امنیتی‌سازی برنامه هسته‌ای ایران

دیپلمات‌‌ها به رویترز گفتند که آنها همچنین از شورا خواهندخواست تا درباره تعهدایران به ارائه«اطلاعات لازم جهت شفاف‌سازی موضوع‌های باقی‌‌مانده مربوط به مواد هسته‌ای اعلام ‌نشده مکشوفه در چندین مکان در ایران» به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بحث و تبادل نظر شود. این خبرگزاری ادامه داد، انگلیس، فرانسه و آلمان به شورای امنیت اطلاع داده‌اند در صورت نیاز، آماده‌اند برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، تحریم‌های بین‌المللی علیه این کشور را از سر گیرند. به نظر می‌رسد این اتفاق را بتوان به عنوان تلاش‌های غرب برای امنیتی‌سازی مجدد پرونده هسته‌ای ایران و زمینه‌سازی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه ارزیابی کرد. پرونده هسته‌ای ایران در دو دهه گذشته همواره شاهد نوساناتی میان مسیرهای دیپلماتیک و امنیتی بوده است. غرب بارها تلاش کرده تا این پرونده را از یک موضوع سیاسی و حقوقی، به یک تهدید امنیتی تبدیل کند و با استفاده از شورای امنیت، ایران و افکار عمومی جهان را تحت تاثیر قرار دهد. مروری بر گذشته نشان می‌دهد این راهبرد در برهه‌های مختلف چگونه پیاده‌سازی شده است. در دهه ۱۳۸۰، شورای امنیت با استناد به گزارش‌های آژانس، چند قطعنامه تحریمی علیه ایران صادر و تلاش کرد تهران را به توقف برنامه هسته‌ای وادار کند.در سال ۱۳۹۴، با امضای برجام، موقتا مسیر امنیتی‌سازی پرونده متوقف شد، اما پس از خروج آمریکا از توافق در سال ۱۳۹۷، مجددا تلاش‌ها برای بازگرداندن تحریم‌ها و استفاده از مکانیزم‌های شورای امنیت آغاز شد. اکنون، کشورهای غربی بار دیگر تلاش دارند تا از طریق شورای امنیت، ایران را تحت فشار قرار دهند و زمینه را برای تحریم‌های جدید و احیای مکانیسم ماشه فراهم کنند. آنچه واضح است، ایران در تمام این سال‌ها نه‌تنها در برابر فشارها عقب‌نشینی نکرده، بلکه به پیشرفت‌های چشمگیری در فناوری هسته‌ای دست یافته است. امروز نیز امنیتی‌سازی دوباره این پرونده، تغییری در مسیر ایران ایجاد نخواهد کرد، بلکه باعث پیچیده‌تر شدن معادلات خواهد شد.
  ‌
مقدمه‌ای برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه 
یکی از اهداف مهم این نشست را می‌توان زمینه‌سازی برای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران از طریق مکانیسم ماشه دانست. بر اساس مفاد برجام، برخی از محدودیت‌های هسته‌ای ایران که در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تعیین شده‌اند، از مهرماه امسال منقضی خواهند شد. در همین راستا، انگلیس، فرانسه و آلمان هشدار داده‌اند اگر ایران به اقدامات هسته‌ای خود ادامه دهد، آنها آماده‌اند تا تحریم‌های بین‌المللی علیه تهران را از سر بگیرند. این در حالی است که پس از انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ در مهرماه ۱۴۰۴، کشورهای غربی ابزار حقوقی لازم برای اعمال این تحریم‌ها را از دست خواهند داد. با توجه به این مسأله، به نظر می‌رسد نشست شورای امنیت یک گام در جهت بسترسازی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه پیش از موعد باشد. کشورهای غربی می‌خواهند قبل از پایان ضرب‌الاجل‌های برجامی، فشار را بر ایران افزایش داده و تهران را مجبور به ارائه امتیازات جدید کنند. کارشناسان معتقدند فعال‌سازی مکانیسم ماشه هیچ مبنای حقوقی ندارد، چراکه این حق فقط برای طرف‌هایی محفوظ است که به تعهدات خود در برجام پایبند بوده‌اند. خروج آمریکا از برجام درسال۱۳۹۷ و ناتوانی اروپا در عمل به تعهدات خود، مشروعیت هرگونه اقدام برای بازگرداندن تحریم‌ها را زیر سؤال برده است. درهمین زمینه میخائیل اولیانوف، سفیر و نماینده دائم فدراسیون روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین درسخنانی برخط در میزگرد باشگاه مباحثه‌ای والدای گفت: ۱۸اکتبر۲۰۲۵ (برابر با ۲۶ مهر ۱۴۰۴) برجام و قطعنامه۲۲۳۱(شورای امنیت سازمان ملل)در تایید این توافق هسته‌ای منقضی می‌شود. این دیپلمات روس گفت: جایگزینی به جای این توافق نیست و حتی امروز تلاشی برای انجام کاری در این زمینه وجود ندارد که این امر نگران‌کننده است. اولیانوف معتقد است: لازم است آمریکا در نهایت موضع خود را شفاف‌تر بیان کند و پای میز مذاکره بنشیند. درغیر این صورت، وخامت بیشتر و غیرقابل کنترل اوضاع محتمل است. اشاره این دیپلمات روس احتمالا به بازی دوگانه دونالد ترامپ است. رئیس‌جمهور آمریکا دوگانه یا توافق یا اقدام نظامی را مطرح کرده است؛ به این معنا که یا ایران به توافق مورد قبول واشنگتن در حوزه‌های هسته‌ای، دفاعی و منطقه‌ای تن می‌دهد یا به تاسیسات دفاعی و هسته‌ای ایران حمله خواهد شد. پیش از این نیز این دیپلمات روس در گفت و گو با نشریه ایزوستیا با اشاره به توقف روند مذاکرات رفع تحریم‌ها در نتیجه کارشکنی غرب، تأکید کرد که این توافق همچنان مبنای هرگونه گفت‌وگوی جدید خواهد بود و هیچ جایگزین مشخصی برای آن وجود ندارد. وی گفته بود: در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ مذاکرات فشرده‌ای برای احیای توافق هسته‌ای در وین برگزار شد. دقیقا سه سال پیش، این مذاکرات به مرحله پایانی رسید و تمامی شرایط برای اجرای توافق فراهم بود. در صورت اجرای توافق، برنامه هسته‌ای ایران به پارامترهای اولیه خود بر اساس توافق ۲۰۱۵ بازمی‌گشت و تحریم‌های غیرقانونی علیه تهران لغو می‌شد. در آن صورت، برجام همچنان نقش کلیدی و غیرقابل‌انکاری ایفا می‌کرد. اما این اتفاق نیفتاد. طرف‌های غربی با بی‌احتیاطی، مذاکرات را در چند قدمی پایان متوقف کردند.
   
کارزاری به نام فشار حداکثری
هم‌زمان با تلاش برای فشارهای دیپلماتیک، واشنگتن در حال احیای سیاست فشار حداکثری از طریق تحریم‌های جدید است. وزیر انرژی آمریکا اخیرا اعلام کرده که دولت ترامپ قصد دارد تحریم‌هایی را علیه ایران اعمال کند و به‌ویژه تولید نفت این کشور را هدف قرار دهد. کریس رایت، وزیر انرژی آمریکا، در این زمینه گفته است: «در اولین دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ، میزان صادرات نفت ایران به سطوح بسیار کمی کاهش یافت. اکنون نیز دولت ترامپ به دنبال اعمال تحریم‌هایی علیه ایران است تا به‌ویژه تولید نفت این کشور را محدود کند.» این اظهارات نشان می‌دهد که هدف واشنگتن نه‌تنها توقف پیشرفت‌های هسته‌ای ایران، بلکه ضربه زدن به اقتصاد ایران از طریق تحریم‌های جدید است. درواقع، آمریکا تلاش دارد با دو ابزار فشار دیپلماتیک از طریق شورای امنیت و فشار اقتصادی از طریق تحریم‌های جدید، ایران را در تنگنا قرار دهد تا شاید مسیر برای پاسخ مثبت دادن به زیاده خواهی‌های فرابرجامی واشنگتن باز شود.
   
مسیر به کجا ختم می‌شود؟
ایران همواره تأکید کرده که برنامه هسته‌ای‌اش صلح‌آمیز است و درچارچوبNPT و پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عمل می‌کند. همکاری ایران با آژانس و مذاکرات اخیر با تروئیکای اروپایی در ژنو، نشان‌دهنده تمایل تهران به حل اختلافات از مسیر دیپلماسی است. بااین‌حال، رفتار غرب نشان داده که تمایلی به یک توافق متوازن ندارد و همواره از دیپلماسی به‌عنوان ابزاری برای فشار بیشتر استفاده کرده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در تازه‌ترین موضع‌گیری‌شان، رویکرد غرب در مذاکرات را «تحکم و تحمیل» توصیف و تأکید کرده‌اند که جمهوری اسلامی ایران توقعات زیاده‌خواهانه غرب را نخواهد پذیرفت. در چنین شرایطی، تهران احتمالا سیاست تداوم همکاری مشروط با آژانس، حفظ تعامل دیپلماتیک با اروپا و ایستادگی در برابر زیاده‌خواهی‌های غرب را دنبال خواهد کرد. اما اگر طرف‌های غربی مسیر تقابل را ادامه دهند، ایران نیز می‌تواند گام‌های متقابلی در مسیر هسته‌ای بردارد، همان‌گونه که در گذشته این کار را انجام داده است. نشست شورای امنیت درباره ایران را باید بخشی از راهبرد فشارحداکثری آمریکاوتلاش برای امنیتی‌سازی دوباره پرونده هسته‌ای دانست.این نشست می‌تواند بهانه‌ای برای بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی، فعال‌سازی مکانیسم ماشه و تشدید فشارهای اقتصادی باشد.بااین‌حال،تجربه گذشته نشان داده که این سیاست‌ها در نهایت نتوانسته ایران را وادار به عقب‌نشینی کند. ایران مسیر دیپلماسی را درصورتی ادامه خواهد داد که طرف مقابل اراده‌ای واقعی برای اجرای تعهدات خود داشته باشد، نه آن‌که از ابزارهای بین‌المللی برای فشار بیشتر استفاده کند. به نظر می‌رسد نشست امروز شورای امنیت، نه گامی در جهت حل‌وفصل دیپلماتیک، بلکه تلاش دیگری برای تشدید فشارها بر ایران و بسترسازی برای تحریم‌های جدید باشد. ایران اما نشان داده که این مسیر، نه‌تنها راه به‌جایی نمی‌برد، بلکه بر قدرت چانه‌زنی و پیشرفت‌های هسته‌ای تهران خواهد افزود.