سودای ترکیه برای گسترش نفوذ در عراق

او رویکردی تحت عنوان «مشکلات صفر با همسایگان» را تدوین کرد که به موجب آن، دولت ترکیه تلاش می‌کرد از طریق راهکارهایی چون مذاکره و سازش بر سر اختلافات، احترام متقابل به حق حاکمیت، دیپلماسی اقتصادی، دیپلماسی عمومی و حذف ویزا برای مسافرین، عوامل تنش‌زا در روابط خود با کشورهای همسایه را حل کند یا به حداقل برساند. این رویکرد، دو محرک عمده داشت:۱) تقویت نفوذ سیاسی ترکیه در کشورهای اسلامی همسایه‌‌؛ ۲) ایجاد تصویر مثبتی از ترکیه به‌عنوان یک دولت صلح‌طلب و همکاری‌جو، جهت تسهیل عضویت در اتحادیه اروپایی. در ابتدا کشورهایی چون یونان، ایران، سوریه، عراق و جمهوری‌آذربایجان برای پیاده‌سازی این رهیافت انتخاب شدند. درواقع این رویکرد موجب افزایش قدرت منطقه‌ای ترکیه و تلاش‌های این کشور برای میانجیگری در اختلافات منطقه‌ای مانند مناقشه سوریه ــ اسرائیل شد. البته با آغاز قیام‌های عربی۱۳۸۹، این رویکرد تدریجا به حاشیه رفت و آنکارا به اتخاذ رویکردی مداخله‌جویانه و تهاجمی‌تر نسبت به گذشته اقدام کرد. مداخلات ترکیه درمصر،سوریه، لیبی وتنش بااسرائیل و شورای همکاری خلیج‌فارس، طی بازه‌ زمانی ۱۴۰۲ــ۱۳۹۱، ایده‌ «تنش صفر» را زیر سؤال برد.
   
پیشینه روابط
 پیش‌تر ترکیه و عراق بر سر حقابه رود فرات و دجله با یکدیگر اختلافاتی داشته‌اند. ترکیه در بالادست هر دو رود قرار دارد اما عراق با موقعیت پایین‌دستی، درخصوص حجم آب دریافتی به ترکیه وابستگی دارد. ترکیه سال‌ها از کنترل جریان آب در این دو رودخانه به‌عنوان یک ابزار سیاسی برای افزایش توان چانه‌زنی در مقابل عراق و سوریه استفاده کرده است. این کشور در قالب پروژه آناتولی جنوب‌شرقی معروف به «گاپ»، ۲۲ سد در این منطقه احداث کرده است. تنها ۲۰درصد از رود ۱۹۰۰کیلومتری دجله در خاک ترکیه قرار دارد و از دیاربکر و باتمان عبور می‌کند. در مقابل، ۷۸ درصد آن که در عراق واقع شده است، از موصل، تکریت، سامرا، بغداد، کوت و العماره رد می‌شود. ۴۴درصد از رودخانه ۲۸۰۰ کیلومتری فرات ــ طولانی‌ترین رود در خاورمیانه ــ نیز با گذر از الازیغ، ملطیه و بیرچیک در ترکیه است و ۳۲ درصد از آن با عبور از شهرهای القائم، حدیثه، الرمادی، فلوجه و ناصریه، از عراق می‌گذرد. سد آتاتورک روی فرات و سدهای ایلی‌سو و بیره‌جک روی دجله، برای عراق منبع نگرانی هیدروپلیتیکی است. با وجود مفید بودن «گاپ» برای بهره‌وری کشاورزی ترکیه، این پروژه برای کشاورزی عراق مضر بوده و به پیامدهای زیست‌محیطی شامل خشکی هورالهویزه و ریزگرد در جنوب‌شرقی عراق منجر‌ شده است. از دهه ۶۰ با ملاقات‌های دوجانبه و سه‌جانبه ــ همراه با سوریه ــ برای رفع این اختلافات تلاش شده است. مثلا سال ۸۸ یک یادداشت‌تفاهم در این خصوص میان دو کشور امضا شد و در سال ۱۴۰۰ ترکیه یک فرستاده ویژه به عراق برای امور آب تعیین کرد. نهایتا درفروردین۱۴۰۲برای نخستین بار، نخست‌وزیر محمدشیاع ‌السودانی به آنکارا سفر کرد.در سوم اردیبهشت ۱۴۰۳ متقابلا اردوغان پس از۱۳ سال عدم بازدید از عراق، برای دیدار با السودانی عازم بغداد شد. در نشست دوجانبه بغداد، ۲۷قرارداد درباره امنیت، انرژی، آب، زیرساخت، مالیه، تجارت و ... منعقد شد. این ملاقات پیش‌‌زمینه‌ای شد برای ورود دو کشور به سطح جدیدی از روابط امنیتی و تجاری‌‌؛ تا جایی که امروز ترکیه تبدیل شده به چهارمین شریک تجاری عراق، با صادرات ۱۳میلیارد دلاری در سال‌ میلادی گذشته. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵ این رقم به ۱۶میلیارد برسد. 
   
زمینه‌های جدید همکاری
در اردیبهشت، آنکارا و بغداد کوشیدند یکی از مسائل تنش‌زای قدیمی یعنی حضور حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در شمال عراق را نیز حل کنند. این گروه شبه‌نظامی مستقر در ترکیه، در نتیجه چندین سال مبارزه با ارتش ترکیه، تروریستی شناخته شد و بخشی از نیروهای خود را به شمال عراق منتقل کرد. در دهه ۷۰، ترکیه در استان‌های اربیل، دهوک و نینوا پایگاه نظامی تأسیس کرد و از آن زمان به حملات توپخانه‌ای، هوایی و زمینی به مواضع پ‌ک‌ک را به‌صورت پراکنده ادامه داده است. ترکیه بیش از ۴۰ پاسگاه نظامی در عمق کوهستان‌های شمالی عراق دارد. معروف‌ترین آنها در بعشیقه و بامرنی قرار دارند. در اردیبهشت، یک قرارداد آموزش نظامی میان دو دولت امضا شدوهمچنین ۲۵ مرداد، «یادداشت‌تفاهم همکاری نظامی، امنیتی و مبارزه با تروریسم» به امضای سران آنکارا و بغداد رسید. یکی از محورهای مباحث امنیتی، نگرانی ترکیه از پشتیبانی دولت عراق از «واحدهای مقاومت سنجار» در قالب «نیروهای بسیج مردمی» و به بهانه مبارزه با گروه‌های جهادی بود اما قرارداد مذکور مجموعا مطلوب بود، زیرا آنکارا را مجاز به انجام عملیات‌های فرامرزی علیه پ‌ک‌ک می‌دانست. در ازای اعطای این مجوز، به بغداد یک توافق‌نامه «منصفانه و برابر» درباره منابع آبی و یک فرصت اقتصادی جذاب داده شد. قرار شد عراق با سرمایه‌گذاری ترکیه در زیرساخت‌های مواصلاتی‌اش، به پروژه ژئواکونومیک «راه توسعه» بپیوندد: کریدوری که کالاها را از اقیانوس هند، به واسطه امارات، قطر، عراق و ترکیه به اروپا منتقل می‌کند. این پروژه چهارجانبه می‌تواند رقیبی برای «آیمک» (کریدور هند‌‌، عربستان، اردن‌‌، اسرائیل‌‌ و اروپا) باشد. توسعه بندر فاو در ساحل ۵۸ کیلومتری عراق، با سرمایه‌گذاری شش‌میلیارد دلاری شرکت دووی کره‌جنوبی، می‌تواند مشارکت عراق در «راه توسعه» را تسهیل کند.محتمل است که ترکیه در این میان، حزب دموکرات کردستان (پ‌د‌ک) و به ویژه اتحادیه میهنی کردستان (ی‌ن‌ک) را به بهانه سابقه همکاری‌اش با پ‌ک‌ک دور بزند، همان‌طور که اکنون هم پروازهای مستقیم آنکارا به سلیمانیه ــمقر ی‌ن‌ک ــ همچنان درتعلیق است.از۱۴۰۲به خاطراختلاف آنکارا ــ اربیل بر سر مکانیسم‌‌های پرداخت و شرایط قرارداد (بدهی ۵.۱میلیاردی ترکیه به اقلیم خودمختار)، صادرات نفت از خط لوله کرکوک ــ جیهان متوقف شده است و اردوغان به‌دنبال این است که از طریق افزایش همکاری با بغداد، واردات نفت ازعراق را در هماهنگی مستقیم با دولت مرکزی انجام دهد. اکنون که عبدا...اوجالان، رهبر پ‌ک‌ک، این گروه را به ترک سلاح و انحلال فراخوانده است، ترکیه و عراق می‌توانند با تمرکز بیشتر بر اقتصاد و انرژی، همکاری را پیش ببرند.