۲۵ سال با «جام‌جم»

به گزارش جام جم آنلاین، دکتر مراد عنادی، مدیرعامل موسسه جام‌جم که در دوره‌ای پیشتر هم مدیرمسئول و مدیرعامل روزنامه جام‌جم بوده است، در گفت‌و‌گویی تفصیلی از ۲۵ سال انتشار بی‌وقفه روزنامه و تمامی چالش‌ها، امید‌ها و برنامه‌ها می‌گوید.

روزنامه جام‌جم در ۲۵ سال انتشار در ایران چه تغییراتی در اهداف خود به وجود آورده است؟
نخستین شماره روزنامه جام‌جم از دهم اردیبهشت ۱۳۷۹ منتشر شد. تعریف دست‌اندرکاران و بنیان‌گذاران روزنامه جام‌جم این بود که جام‌جم روزنامه‌ای برای خانواده باشد. این روزنامه به علت داشتن شش ضمیمه در هفته به صورت دو روزنامه در یک روزنامه منتشر شد. درواقع از معدود روزنامه‌هایی است که هنوز همین شرایط را دارد. این روزنامه شش ضمیمه در هفته دارد و فردی که آن را می‌خرد درواقع دو روزنامه تهیه کرده است. زبان هریک از این ضمائم نیز تخصصی است. ماهیت روزنامه جام جم نیز بیشتر فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای تعریف شده است. البته به تناسب تحولات و رویداد‌های مهم سیاسی و اقتصادی نسبت به پوشش آن‌ها اقدام می‌شد و تبدیل به تیتر و عکس یک می‌شدند. اما چارچوب و شاکله اصلی که برای روزنامه جام‌جم تعریف شد، همان ماهیت فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای بود که اکنون هم همین رویه دنبال می‌شود. نکته دیگر این است که روزنامه جام‌جم بازوی مکتوب سازمان صداوسیما محسوب می‌شود و درواقع یک حلقه مکمل است. جام‌جم رسانه‌ای با جامعیت کامل است که ابعاد مختلف رویداد‌ها را پوشش می‌دهد. اهداف جام‌جم در طول سالیان تغییرات زیادی پیدا نکرده است، چراکه هدف‌گذاری اولیه به ماهیت و ماموریت اصلی یعنی جنبه فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای برمی‌گردد. به عبارتی کارکرد اصلی روزنامه به قوت خود باقی است و همچنان ادامه پیدا می‌کند.

شما الان در جایگاه مدیرعامل قرار دارید، اما در یک دوره هم مسئولیت مدیرمسئولی داشتید. نظرتان درخصوص رسانه‌داری و چالش‌های آن چیست؟
اینجا دو نوع نگاه باید داشته باشیم، یکی در رابطه با روزنامه و دیگری در رابطه با موسسه، روزنامه خروجی اصلی موسسه و پرچم آن به‌شمار می‌رود. اما موسسه جام‌جم علاوه‌بر روزنامه، آنلاین، استان‌ها، بخش نشر، آموزش و چاپخانه هم دارد؛ بنابراین باید فراتر از بحث روزنامه به موضوع نگاه کنیم. اما چون پرچم و ویترین کار، روزنامه است، تمرکز و حساسیت روی آن بیشتر است. درمجموع چالش‌هایی که خود روزنامه و موسسه با آن مواجه می‌شود، برخی عناصر مشخص هستند. یکی این که در رقابت با سایر رسانه‌ها باید بتوانیم یک کار متفاوت فرهنگی ارائه بدهیم. یعنی این‌که وجه تولید و کیفیت بالای تولید محتوا باید مدنظر قرار گیرد. کیفیت کار بسیار در این حوزه اهمیت دارد؛ چراکه این کیفیت تبدیل به خط ممیز رسانه جام‌جم با دیگر رسانه‌ها می‌شود.ارائه تحلیل عمیق برای کار روزنامه‌نگاری در شرایط کنونی بسیار مهم است. این یکی از چالش‌ها و دغدغه‌های مهم جام‌جم در رقابت با دیگر رسانه‌ها به‌شمار می‌رود. اما در حین کار مباحثی مانند کیفیت نیروی انسانی نیز بسیار اهمیت دارد. تیم خبرنگاری و ژورنالیست تحقیقی که بسیار مورد توجه قرار دارد باید ماموریت خود را به صورت میدانی انجام دهد و درواقع تحریریه نشسته کارایی ندارد. خبرنگار باید سوژه‌یابی کند و همزمان در کوران حوادث و در دل آن گزارش تهیه کند. مثلا در رابطه با اتفاق بندر شهید رجایی شما می‌توانید از سایت‌ها و خبرگزاری‌ها اخبار را دریافت و پردازش کنید که این رویه مدنظر ما قرار ندارد.خبرنگار باید به صورت میدانی در صحنه حادثه حضور پیدا کند، مصاحبه بگیرد، کنکاش کند و براساس یافته‌های میدانی خود گزارش بنویسد. خروجی این کار قطعا به صورت کیفی بسیار متفاوت خواهد بود.
علاوه‌بر این‌ها ما در سالیان اخیر به صورت مکرر چالش تهیه کاغذ داشته‌ایم که برای صنعت مطبوعات تهیه آن بسیار اهمیت دارد. نوسان قیمت آن نیز مهم است. این موارد بحث‌هایی است که در حوزه مطبوعات هم به لحاظ نیروی انسانی و ابعاد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بسیار اهمیت دارد.
چالش دیگری هم وجود دارد که واقعا مهم است. یک بخش ماجرا این است که شما با دیگر رسانه‌های چاپی رقابت دارید. بخش دیگر ماجرا به این مربوط می‌شود که شما با فضای مجازی هم باید رقابت کنید. روز به روز سهم فضای مجازی از رسانه‌ها بیشتر می‌شود. در این شرایط رسانه می‌تواند از آن به عنوان فرصت استفاده کند یا آن را به عنوان تهدید درنظر بگیرد. این‌ها چالش‌هایی است که همیشه وجود دارد و هرچقدر هم جلوتر برویم، جدی‌تر خواهد شد. با این شرایط ما باید پرچم مطبوعات را بالا نگه داریم. کیوسک‌های مطبوعاتی که زمانی فقط برای ارائه مطبوعات و نشریات بودند، اکنون جایی برای فروش سایر اقلام مثل اسپرسو، سیگار و آدامس هستند. روزنامه از بسیاری از دکه‌های مطبوعات حذف شده است.

روزنامه جام‌جم با چه چالش‌هایی در مقابل فضای مجازی و رشد شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو شد و چه روندی را پشت‌سر گذاشت که در برابر رشد قدرت شبکه‌های اجتماعی پایدار ماند؟
ما سعی کردیم از فضای مجازی به عنوان فرصت استفاده کنیم. تولیداتی که در روزنامه جام جم منتشر می‌شود، در فضای مجازی هم منتشر می‌شود. یک زمانی شمارگان روزنامه ۵۰۰ هزار بود. اکنون در شمارگان ۳۰ هزار منتشر می‌شود. به لحاظ عددی و کمی میزان مخاطب کم شده است، ولی از منظر این‌که مطالب به اشتراک گذاشته می‌شود، اوضاع فرق می‌کند و حتی می‌توان گفت مخاطبان شما بسیار بیشتر شده است. مخاطب به‌راحتی با گوشی همراه خود با مراجعه به سایت جام‌جم آنلاین و جام‌جم دیلی می‌تواند اخبار و گزارش‌های جام‌جم را دریافت کند. این نکته بسیار مهمی است و تلاش ما هم در راستای قدرت گرفتن همین روند بود، یعنی پیوند بین مکتوب و مجازی تا از فضای مجازی به عنوان فرصت استفاده کنیم. از طرفی تمرکز و تلاش زیادی روی صفحه یک روزنامه جام‌جم به لحاظ انتخاب تیتر و عکس یک وجود دارد. در این شرایط رویکرد روزنامه باید خبری – تحلیلی باشد. زمانی همه منتظر خبر فردایی از طریق روزنامه‌ها بودند تا جلوی دکه مطبوعات قرار بگیرد تا بخرند و ببینند چه خبر جدیدی وجود دارد.
اما اکنون سرعت انتشار خبر در فضای مجازی بسیار بالاست و دیگر کسی منتظر روزنامه صبح نمی‌ماند. آنچه که الان به ما کمک می‌کند و بخش قوت کار به شمار می‌رود بخش تحلیلی کار است. یعنی مخاطب قبلا خبر را خوانده است و الان می‌خواهد پرسش‌های خود را در قالب تحلیل‌ها ارائه‌شده در روزنامه جام جم دریافت کند. او به دنبال جواب پرسش‌های خود در روزنامه است. اینجا دست‌اندرکاران روزنامه جام‌جم می‌توانند با تحلیلگران مختلف گفتگو کنند و پرسش‌هایی که با خواندن همان خبر در ذهن مخاطب شکل گرفته را جواب دهند. این موارد در روزنامه جام‌جم منتشر و در آنلاین هم بازنشر می‌شود. این شرایط باعث شده نبض روزنامه همچنان بزند و دیده شود.

 رشد شبکه‌های اجتماعی بسیار‌ی از رسانه‌ها را مجبور به کناره‌گیری از چاپ شدن کرده است. بسیاری بر این اعتقاد هستند که عمر روزنامه‌های چاپی به پایان رسیده است. جام‌جم با این چالش بسیار بزرگ چطور کنار آمد؟
هیچ رسانه‌ای تمام نمی‌شود. شاید در میزان مخاطب نوسان پیدا کنیم و با یک کف و سقف روبه‌رو شویم، ولی حذفی وجود ندارد. نه به عنوان یک فعال رسانه‌ای که به عنوان یک کارشناس می‌گویم. قبل از رشد شبکه‌های اجتماعی پیامک بسیار پرکاربرد بود. حتی در انتخابات‌ها پیامک تاثیرگذاری زیادی داشت. یک مقطعی پیامک‌ها کمرنگ شدند، ولی اکنون می‌بینیم که دوباره زنده شده‌اند. بسیاری از سایت‌ها برای این‌که جلب توجه کنند دوباره متوسل به همین پیامک‌ها شده‌اند. پیامک ارسال می‌کنند که اگر می‌خواهید ادامه خبر را بخوانید، روی این لینک کلیک کنید تا وارد سایت شوید. این نشان می‌دهد کارکرد هیچ رسانه‌ای در سپهر رسانه‌ای حذف نمی‌شود. زمانی که رادیو متولد شد، همه گفتند کار روزنامه تمام است. حتی زمانی هم که تلویزیون آمد، همه گفتند کار رادیو تمام شد. هر رسانه‌ای کف مخاطب خود را دارد. روزنامه هم همین است. تلویزیون هم کارکرد خودش را دارد. در شرایطی که شبکه‌های اجتماعی بسیار قدرت پیدا کرده‌اند، خیلی‌ها این ادعا را مطرح کردند که تعداد مخاطبان تلویزیون کم شده است. ولی تلویزیون مخاطب خاص و وفادار خودش را دارد. این نوسان همیشه وجود دارد و، چون رقابت زیاد است، موفقیت یک رسانه بستگی به این دارد که شما چقدر در ارائه محصول باکیفیت موفق عمل می‌کنید. هرچقدر محتوای غنی‌تری بدهید، مخاطب بیشتری خواهید داشت. به ضرس قاطع می‌گویم که عمر رسانه تمام نشده است. اکنون در بسیاری از کشور‌های دنیا نظیر آمریکا، ژاپن، چین، هند و همچنین کشور‌های اروپایی که فضای مجازی بسیار فراگیری دارند، همچنان روزنامه‌های خود را در تیراژ میلیونی منتشر می‌کنند. همانند نیویورک‌تایمز، واشنگتن‌پست، بیلد آلمان، یومیوری ژاپن و ... در تیراژ‌های میلیونی چاپ می‌شوند و مخاطبان خودشان را دارند. شاید درصد زیادی از مخاطبان به فضای مجازی مراجعه کنند، ولی همچنان نبض این روزنامه‌ها می‌زند و منتشر می‌شوند. اوضاع برای همه رسانه‌ها همین است. نوسان داریم، اما روزنامه همچنان چاپ می‌شود. البته باید از لحاظ محتوایی بسیار قوی‌تر کار کنیم و به همین منظور باید نسل خبرنگاران و روزنامه‌نگاران چند کارکردی را تربیت کنیم تا بتوانند محتوای غنی را تهیه کنند. این موضوع روی جذب مخاطب بسیار تاثیر می‌گذارد. همان‌گونه که در همه صنوف مصرف‌کننده به دنبال کیفیت است. از خوراک و پوشاک گرفته تا خودرو و سایر موارد. در رسانه‌ها هم مخاطب دنبال کیفیت است در محتوا هم کیفیت کار بسیار مهم است. اگر رسانه بتواند محصول باکیفیت ارائه دهد، هم جایگاه خود را تثبیت می‌کند و هم از ریزش مخاطب جلوگیری می‌کند.

دوره دوم مدیریت شما در روزنامه جام‌جم از سال ۱۴۰۰ شروع شد. این دوره نسبت به دوره قبلی چقدر از لحاظ ساختار، محتوا و سیاست‌گذاری‌های روزنامه متفاوت بود؟ تغییری بوده که بخواهید به آن افتخار کنید و آن را به عنوان میراث ماندگار درنظر بگیرید؟
در سیاست‌گذاری‌های کلان تابع رسانه ملی هستیم. در این دوره دکتر جبلی بحث تحول را مطرح کردند و این موضوع در روزنامه هم مورد توجه قرار گرفت. درواقع یکی از عناصر اصلی ماموریت این دوره تحول است که ما آن را دنبال کردیم. جام‌جم نیز هم به لحاظ محتوایی و هم به لحاظ شکلی، موضوع تحول را در دستور کار خود قرار داده است. پیوند ما با سازمان در زمینه انعکاس رویکرد‌های مبتنی بر تحول اکنون قوی‌تر شده است. در حال حاضر تحریریه جام‌جم بیشتر به سمت تولید می‌رود. دغدغه من در دوره قبلی این موضوع بود و اکنون هم همان نگرش و تفکر برای شخص من وجود دارد. بررسی موضوعات باید به صورت پرونده‌ای باشد نه این‌که یک تحلیل کوتاه یا خبر خلاصه داشته باشیم. به یک قضیه باید از تمامی جنبه‌ها نگاه کنیم. این موضوع در دستور کار قرار دارد. از طرفی فضای مجازی را تقویت کردیم تا برد خبر بیشتر شود. این دوره به طور خاص نسبت به دوره قبل دو کار اساسی انجام دادیم. یکی بحث آموزش و پژوهش است که دوره قبل نداشتیم. آموزش بسیار مهم است. برای نیرو‌ها در هر بخشی که هستند، اعم از ستاد، تحریریه و سایر بخش‌ها آموزش لازم است. مرتب میزان دانش باید بالا برود و سواد رسانه‌ای افزایش پیدا کند. تلاش برای ارتقای دانش رسانه‌ای در جام‌جم اتفاق افتاده است و ما با دعوت از اساتید رسانه‌ای این کار را انجام دادیم و دنبال می‌کنیم. کار اساسی دیگر این است که به حوزه نقد پرداختیم؛ هنرجویانی که در «مدرسه نقد» تربیت شدند، اکنون دست به قلم شده‌اند و مطلب می‌نویسند و در بسیاری از جشنواره‌ها حضور دارند و فیلم‌ها را نقد می‌کنند. این دو کار شاخصی است که در این دوره انجام شده است.
مجموعه این موارد باعث شد تا روزنامه جام‌جم حرکت رو به جلویی داشته باشد.

روزنامه‌ای مثل ایندیپندنت دیگر چاپ نمی‌شود و اکنون فقط به صورت یک سایت به عنوان رسانه به کار خود ادامه می‌دهد. برای جام‌جم چقدر موضوع سایت و فضای مجازی در دستور کار قرار دارد؟
پایگاه اینترنتی جام‌جم از سال ۸۱ شروع به کار کرد و جزو اولین‌ها در حوزه خود به‌شمار می‌رود. در این سال‌ها فراز و فرود زیاد داشت. یک زمان‌هایی در اوج بود و یک زمان‌هایی هم افت کرد. ابتدای سال ۱۴۰۴ اعلام کردیم که امسال سال جام‌جم‌آنلاین است. همچنان توجه و تمرکز روی افزایش کیفیت روزنامه جام‌جم داریم، اما تقویت جام‌جم آنلاین از اولویت‌های موسسه در سال جاری به‌شمار می‌رود. هم به لحاظ تربیت و جذب نیرو و هم به لحاظ اثرگذاری و پوشش کامل خبری و تحلیلی تحولات و رویداد‌ها جام‌جم‌آنلاین از اهمیت بالایی برخوردار است. ضریب‌دهی به روزنامه و ارائه محصولاتی که در روزنامه تولید شده‌اند از کارکرد‌های جام‌جم‌آنلاین است. البته برای اولویت قرار دادن جام‌جم‌آنلاین باید زیرساخت‌های لازم را فراهم کنیم. علاوه‌بر نیروی انسانی متبحر تهیه دوربین، تجهیزات فنی و IT از دیگر ملزومات جام‌جم‌آنلاین به‌شمار می‌رود. نکته بعدی استفاده از هم‌افزایی و تعامل بین تحریریه و جام‌جم‌آنلاین برای ارتقای کیفیت است که این موضوع نیز در دستور کار ما قرار دارد. دکتر غروی، دکتر جلال‌زاده و سایر همکاران عزم‌شان جزم است که این اتفاق بیفتد. البته رقابت بین رسانه‌ها بسیار سخت است و مسائل بودجه‌ای هم وجود دارد، اما تلاش می‌کنیم این اتفاق بیفتد.

قدرت تحریریه روزنامه جام‌جم بین رسانه‌های دیگر را چطور ارزیابی می‌کنید؟
تحریریه عنصر و موتور اصلی جام‌جم است. اصلا تحریریه هسته مرکزی هر روزنامه‌ای به‌شمار می‌رود و خروجی آن نیز محتواست. محتوا حرف اول را می‌زند و جایگاه ویژه‌ای دارد. این جایگاه به قدرت تحریریه برمی‌گردد. تحریریه جام‌جم باید تقویت شود. برخی از سرویس‌های خبری نیاز به نیرو دارند و باید تزریق نیرو انجام شود. همان‌طور که گفتم، این نیرو‌ها باید به صورت چندکارکردی باشند. همه رسانه‌ها اکنون به این مرحله رسیده‌اند که نیرو باید چندکارکردی و میدانی باشد. این نیرو باید دغدغه‌مند و دلسوز باشد. او باید بداند کار ژورنالیستی و روزنامه‌نگاری به صورت کارمندی نیست. کسی که در رسانه کار می‌کند، خواه عکاس و خبرنگار باشد، خواه دبیر و سردبیر یا تدوینگر، نباید به چشم شغل کارمندی به ژورنالیسم نگاه کند. باید هرزمان آماده کار باشد، شاید یک رویداد مهم خبری ساعت ۵ صبح اتفاق بیفتد. این خبرنگار باید بلافاصله این رویداد خبری را مخابره کند و گزارش و تحلیل درباره آن بنویسد. این اتفاق زمان نمی‌شناسد. خبرنگار باید در میدان حاضر باشد. خبرنگاری این نیست که کار ساعت ۸ صبح آغاز شود و ۴ بعدازظهر به پایان برسد. کسی که چنین نگرشی دارد، اصلا نباید وارد این شغل شود. از طرفی کاری هم که تولید می‌شود در معرض قضاوت عموم قرار می‌گیرد. درواقع کار رسانه هم خوبی دارد و هم بدی، خوبی کار رسانه در این است که همه آن را می‌بینند، بدی کار هم در این است که از سوی همه مورد قضاوت قرار می‌گیرد. یک روحیه قوی هم باید وجود داشته باشد تا به لحاظ شغلی این شرایط تحمل شود. یعنی خبرنگار زمانی که نقاط قوت را می‌بیند، جوگیر نشود و بعد از دیدن نقاط ضعف هم به مرحله دلسردی نرسد. باید بین این موارد توازن برقرار کند تا برآیند این شرایط ادامه مسیر را برای او هموار سازد.

در بحث روایت اول در بزنگاه‌های مهم کشور همانند حادثه بندر شهید رجایی، جام‌جم چقدر حضور کارکردی داشته و چقدر به عنوان یک منبع خبری اعتمادسازی کرده است؟ در ادامه بازخورد‌ها را چطور می‌بینید؟
جام‌جم حلقه مکمل رسانه ملی است. صداوسیما به عنوان ابررسانه مرجعیت خود را حفظ کرده است. شاید نوساناتی هم داشته، اما همیشه منبع رجوع بوده است. جام‌جم هم سعی کرده خبر‌ها راستی‌آزمایی شود. مرز بین خبر‌های دروغ و راست و مرز بین شایعه و واقعیت را می‌شناسد. جام‌جم به لحاظ حرفه‌ای این موارد را رعایت کرده است. اگر غیر از این باشد، برای موسسه مسئولیت دارد. خود مدیرمسئول و سایر مدیران می‌توانند از لحاظ قضایی به دلیل یک خبر نادرست یا فیک مورد بازخواست قرار گیرند. این کیفیت و راستی‌آزمایی همواره در جام‌جم مورد اهمیت قرار داشته و همیشه نیز سعی بر این بوده که در رقابت فشرده بین رسانه‌ای جایگاه جام‌جم حفظ شود. بخشی از این اتفاق به دلیل انعکاس اخبار است و بخشی دیگر به دلیل تولید خبر. فضای مجازی عرصه خبررسانی را دچار چالش ساخت؛ چراکه باعث شد خیلی‌ها به جای حضور میدانی به تحریریه نشسته روی بیاورند.
از سویی به نظر می‌رسد هوش مصنوعی تبدیل به آفت رسانه‌ای شده است. اکنون برخی می‌توانند با هوش مصنوعی یادداشت و گزارش در اختیار شما قرار دهند که مدیر رسانه باید این موضوع را تشخیص دهد. این‌ها چالش‌هایی است که پیش روی رسانه قرار دارد. در رابطه با تعداد مخاطبان رسانه نیز ما به صورت ادواری نظرسنجی داریم. واحد طرح و برنامه موسسه این کار را انجام می‌دهد. هم از خود پرسنل روزنامه و هم از خود مخاطبان در استان‌های مختلف نظرخواهی می‌شود. روزنامه جام‌جم در استان‌های کشور جایگاه ممتازی دارد. این نظرخواهی مشخص می‌کند جام‌جم چقدر مخاطب دارد. در تماس‌هایی هم که مخاطبان می‌گیرند، گاهی بابت تیتر و عکس تشکر می‌کنند گاهی هم نقد می‌کنند که مثلا چرا به موضوعی مشخص نپرداخته‌ایم، یا این‌که چرا روزنامه فاقد جدول است یا به سمت خبر‌های سیاسی رفته است. این بازخورد‌ها از سوی مدیران روزنامه بررسی می‌شود تا براساس نتایج حاصل از آن آسیب‌شناسی کنیم و نقاط ضعف و قوت را بشناسیم.

چه پیامی برای مخاطبان وفادار روزنامه دارید؟
هر رسانه‌ای پیام خاص و مخاطب وفادار خودش را دارد و جام‌جم هم چنین است. به عنوان مثال ضمیمه تپش که روز‌های چهارشنبه چاپ می‌شود، مخاطب خاص خودش را دارد. برخی نیز روزنامه را برای حل جدول می‌خرند. خیلی‌ها نیز روزنامه را برای تحلیل‌هایش می‌خرند. هرکسی از ظن خود شد یار من. درواقع این روزنامه ۲۰ صفحه‌ای هایپرمارکت یا سبدی به شمار می‌رود که هراقلامی بخواهید در آن یافت می‌شود. از ورزشی و اقتصادی و فرهنگی گرفته تا علمی و سیاسی و هنری.
روزنامه جام‌جم بیشتر روزنامه‌ای خانواده‌محور است و دوز مطالب فرهنگی آن بیشتر است. کسانی که موضوعات فرهنگی، آموزشی و خانواده‌محور برای‌شان اهمیت دارد، به سراغ روزنامه جام‌جم می‌آیند.