ستاره‌ای در تاریکی عصر اموی

به مناسبت سالروز شهادت این امام همام، این گزارش به ابعاد مختلف زندگی، فضایل و درس‌های اخلاقی آن حضرت می‌پردازد؛ درس‌هایی که حتی پس از قرن‌ها، همچنان راهگشا و الهام‌بخش هستند.

دوران حیات پربار در قلب عصر اموی

امام محمد باقر‌(ع) در سال ۵۷ هجری قمری در شهر مقدس مدینه چشم به جهان گشود. ایشان در سال ۹۴ هجری، در ۳۹ سالگی، پس از شهادت پدر بزرگوارشان، امام زین‌العابدین‌(ع)، عهده‌دار مقام امامت شدند و این مسئولیت خطیر را به مدت ۱۸ سال به دوش کشیدند. نام مبارک ایشان «محمد»، کنیه‌شان «ابوجعفر» و القاب‌شان «باقر» و «باقرالعلوم» به معنای شکافنده علوم بود؛ لقبی که گویای عمق دانش و گستردگی معارف الهی ایشان است.

مادر مکرمه حضرت، «ام عبدالله» دختر امام حسن مجتبی‌(ع) بودند. این ویژگی، امام باقر‌(ع) را از نظر نسب پدری و مادری، به فاطمه زهرا‌(س) و امیرالمؤمنین علی‌(ع) پیوند می‌داد و ایشان را نخستین امامی ساخت که از هر دو سوی، علوی و فاطمی بودند. امام باقر‌(ع) سرانجام در سال ۱۱۴ هجری قمری در مدینه به شهادت رسیدند و در قبرستان بقیع در کنار پدر و جد بزرگوارشان به خاک سپرده شدند.

دوران امامت امام باقر‌(ع) همزمان با حکمرانی پنج خلیفه اموی بود: ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک. این خلفا، به‌جز عمر بن عبدالعزیز، همگی از نسل مروان بودند؛ کسی که تمام عمر خود را در کمین قدرت نشست و در فتنه‌های بسیاری ازجمله تحریک یزید برای شهادت امام حسین‌(ع)، دست داشت. مطالعه عملکرد این خلفا برای درک چگونگی برخورد امامان با دستگاه خلافت و تحلیل جامعه عصر اموی ضروری است.

آینه‌ای از کمالات انسانی

امام باقر‌(ع) دارای ویژگی‌های فردی، اخلاقی و علمی برجسته‌ای بودند که ایشان را از دیگران متمایز می‌ساخت. ابن شهرآشوب در کتاب «مناقب»، ایشان را فردی میانه‌بالا و چهارشانه با چهره‌ای نورانی و مویی مجعد توصیف می‌کند.
اما فراتر از سیمای ظاهری، کمالات اخلاقی امام باقر‌(ع) تجلی واقعی از آیات قرآن کریم و شعاعی فروزان برای هدایت انسان‌ها بود. بازگویی سیره ایشان و دیگر ائمه‌(ع) برای آن است که بتوانیم از آسیب‌های بزرگ زندگی به ساحل امن برسیم.

راستگویی و صداقت: امام باقر‌(ع) راستگوترین، گشاده‌روترین و بخشنده‌ترین مردمان بودند. با وجود ثروت اندک، بیشترین هزینه را برای کمک به نیازمندان صرف می‌کردند. هر جمعه یک دینار صدقه می‌دادند و می‌فرمودند: «صدقه روز جمعه به‌خاطر فضیلت این روز بر دیگر روزها، دوچندان می‌شود.» هرگاه پیشامدی غم‌انگیز برای‌شان رخ می‌داد، زنان و کودکان را جمع می‌کردند و خود دعا می‌کردند و آنان آمین می‌گفتند. ایشان بسیار ذکر خدا می‌گفتند و در هر حال، از یاد خداوند غافل نمی‌شدند. فرزندان‌شان را نیز جمع می‌کردند و به آنان می‌فرمودند تا طلوع آفتاب ذکر بگویند.

خشوع در برابر خداوند: خشوع و فروتنی امام در برابر پروردگار، نمونه‌ای بی‌بدیل بود. افلج، آزادکرده امام باقر(ع)، نقل می‌کند که با ایشان به قصد حج بیرون شد. چون به مسجدالحرام در آمد، به خانه خدا نگریست و با صدای بلند گریست. افلج عرض کرد: «پدر و مادرم فدایت، مردم به شما می‌نگرند، ای‌کاش اندکی صدای خود را پایین می‌آوردید.» امام پاسخ داد: «وای بر تو ای افلج! چرا نگریم؟! شاید خدای تعالی در اثر این گریه بر من به دیده مهربانی بنگرد و فردا در پیشگاهش سرفراز و رستگار شوم.» افلج می‌افزاید: آن حضرت هرگاه می‌خندید، می‌فرمود: «اللهم لا تمقتنی» یعنی «خداوندا بر من خشم مگیر!»

راهنمای زندگی معاصر

برجستگی‌های اخلاقی امام بر همه مردم، از مخالفین تا مریدان، تجلی مقتدرانه داشت. برخی از این درس‌ها که می‌توانند راهگشای جامعه امروز ما باشند عبارتند از:

۱. نهی از منکر: سپر جامعه در برابر تباهی، نهی از زشتی‌ها و ارتکاب معاصی، احیاکننده فرد از مرگ و تباهی اخلاقی است. جامعه امروز ما با معضلات بزرگی از مفاسد اخلاقی تا مفاسد اقتصادی و دستبرد به اموال عمومی روبه‌روست که اگر نهی از منکر قانونی، زبانی و رفتاری اعمال می‌شد، هرگز شاهد فیش‌های حقوقی نجومی و اختلاس‌های کلان بانکی نبودیم. ائمه‌(ع) به حسب وظیفه امامت، نهی از منکر می‌کردند و این اصل، فرد و جامعه را اصلاح می‌کند. ابوبصیر نقل می‌کند که امام باقر‌(ع) او را به خاطر مزاح با زنی در خلوت عتاب کرد و فرمود: «هر که در خلوت مرتکب گناه شود، خدا را باکی نیست که چگونه او را عذاب کند.»

۲.‌ حلم و بردباری: پاسخ نیکی به بدی حلم امام از بارزترین صفات ایشان بود. مورخین اجماع دارند که ایشان هرگز به کسی که به او اهانت و ظلم کرده بود، بدی نکردند و حتی در مقابل به آن شخص نیکی و احسان می‌نمودند. 

۳.‌ صبر در مصائب: الگوی آرامش در طوفان‌ها ائمه‌(ع) مظهر تمام‌نمای اوصاف نیک انسانی بودند و صبر و سعه‌صدر از‌جمله این ملکات در وجود مبارک‌شان بود. امام باقر‌(ع) کانون بردباری و جلوه واقعی این صفت مهرآمیز بودند. روزی در جمع اصحاب نشسته بودند که صدای بلندی از خانه‌شان شنیده شد (به‌علت از دست دادن فرزند یا وابسته‌ای در منزل). فورا یکی از اصحاب را به‌سوی آن خانه فرستادند و فرمودند: «سپاس خداوند را بر آنچه عطا کرده بود و آنچه گرفته مال او بود. از گریه نهی کن و آماده تجهیز او (مرده) باش، آرامش بخواهید از خداوند در مصیبت.» این ویژگی حضرت بهترین الگو برای ماست که در فقدان عزیزان، صبر و بردباری را از ایشان بیاموزیم.

۴. بخشش و گشاده‌دستی: جلب محبت و مهربانی بخشش از اسباب جلب محبت و مهربانی مردم است. 

امام باقر(ع) در وصف محبت و مهرورزی سخنان بسیار زیبایی دارند و سیره ایشان تابش انوار مهربانی و رحمت بود. شیخ مفید درباره آن حضرت می‌گوید: «مراتب بخشندگی او در خاص و عام آشکار و بزرگواری‌اش در میان مردم مشهور بود و با وجود کثرت عیال و متوسط بودن وضع زندگی‌اش، به تفضل و احسان شناخته شده بود.»

۵.‌ پیوند و دلجویی از خویشاوندان و یاران: ستون فقرات جامعه صله‌رحم و دلجویی از خویشاوندان، به شرط دوری از تکلفات و تشریفات زائد، روشی زیبا در انسجام و همدلی اجتماعی است. اهل بیت‌(ع) این روزها را پیش‌بینی می‌فرمودند و به همین جهت اصل اساسی صله‌رحم را مطرح کردند. در سیره ایشان نوشته‌اند بهترین و محبوب‌ترین چیز برای حضرت، هدیه دادن به خویشاوندان و دوستان بود. امام صادق ‌(ع) نیز فرموده‌اند: «هرکس دوست می‌دارد که خداوند دشواری‌های مرگ را بر او تخفیف دهد، نسبت به خویشاوندان نزدیک خود بسیار رعایت پیوند خویشاوندی کند و نسبت به پدر و مادرش مهربان و نیک‌رفتار باشد...»

۶. سیره امام در تربیت خانواده: کانون گرم آرامش امام باقر‌(ع) به لحاظ ویژگی‌های اخلاقی و برتری‌های علمی، شهرت فراوانی داشتند. ایشان مورد عنایت خاص پیامبر‌(ص) و امامان قبل از خود بودند. حضرت در زهد و علم و عظمت و فضیلت سرآمد بنی‌هاشم بودند و مقام علمی و اخلاقی ایشان مورد تصدیق دوست و دشمن بود. 

پایان یک حیات پربرکت

سرانجام، پنجمین ستاره آسمان امامت، حضرت امام محمد باقر(ع)، در ایام خلافت هشام بن عبدالملک به شهادت رسیدند. گفته شده است که ابراهیم بن ولید بن عبدالملک بن مروان، به دستور پنهانی هشام بن عبدالملک، امام باقر‌(ع) را با زهر به شهادت رساند. در هر صورت، امام با توطئه بنی‌امیه و به دست آنان و به یقین به دستور هشام، حاکم اموی که از دشمنان کینه‌توز اهل‌بیت بود، به شهادت رسیدند. شهادت ایشان، اگرچه پایانی بر یک حیات پربرکت بود،اما نام، یاد و سیره ایشان تا ابد در دل‌های شیعیان و آزادگان جهان زنده خواهد ماند.