سیستان بی‌نفس

به گزارش جام‌جم‌آنلاین از ایرنا، تالاب بین‌المللی هامون در سیستان و بلوچستان که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین زیست بوم‌های تالابی ایران و منطقه شناخته می‌شود در سال‌های گذشته با بحران بی‌سابقه خشکسالی مواجه شده است؛ براساس گزارش‌های رسمی سازمان حفاظت محیط زیست، بیش از ۸۵ درصد سطح این تالاب کاملا خشک و به بستر نمکی تبدیل شده که منبع اصلی تولید گرد و خاک و ریزگرد‌های منطقه به‌شمار می‌آید، این وضعیت، ناشی از کاهش شدید ورودی آب رودخانه هیرمند و تغییر اقلیمی است که سلامت و معیشت میلیون‌ها نفر را در معرض تهدید جدی قرار داده است.

مطابق داده‌های اداره کل هواشناسی سیستان و بلوچستان از ابتدای تیر ماه سال جاری تا کنون باد‌های موسوم به «۱۲۰ روزه» با سرعت بیشینه ۱۱۹ کیلومتر بر ساعت در شهرستان زابل در منطقه سیستان به ثبت رسیده که به توفان‌های شدید گرد و خاک منجر شده است؛ این پدیده در شهرستان زهک نیز با سرعت ۸۳ کیلومتر بر ساعت ثبت و در ایستگاه‌های هواشناسی زاهدان، میرجاوه، خاش و سراوان، کاهش میدان دید افقی از ۲۰۰ تا سه هزار متر گزارش شده که این شرایط بحرانی، تهدید مستقیمی برای سلامت عمومی مردم به‌ویژه کودکان، سالمندان و بیماران تنفسی محسوب می‌شود.

سازمان حفاظت محیط زیست برنامه‌های جدیدی را برای احیای تالاب شامل اجرای پروژه‌های نهال‌کاری با استفاده از گونه‌های بومی آغاز کرده است

تحقیقات انجام شده توسط دانشگاه زابل در خرداد ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که حداقل ۶۵ درصد از اراضی کشاورزی اطراف تالاب هامون در اثر خشکی و فرسایش خاک از چرخه کشت خارج شده‌اند؛ این موضوع موجب بیکاری گسترده و افزایش مهاجرت اجباری به کلان‌شهر‌ها شده که پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای را به‌همراه داشته و بر زیرساخت‌های درمانی و خدمات شهری فشار مضاعف وارد کرده است؛ همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که کاهش منابع آب و خشک شدن تالاب به‌طور مستقیم بر کاهش کیفیت زندگی و افزایش مشکلات بهداشتی در منطقه اثر گذاشته است.

در واکنش به این بحران از ابتدای سال جاری، سازمان حفاظت محیط زیست برنامه‌های جدیدی را برای احیای تالاب آغاز کرده که شامل اجرای پروژه‌های نهال‌کاری با استفاده از گونه‌های بومی، تثبیت زیستی خاک و توسعه پوشش گیاهی در مناطق آسیب‌دیده است؛ هدف این طرح‌ها احیای حداقل قسمتی از سطح تالاب تا پایان سال ۱۴۰۵ اعلام شده که به گفته مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان موفقیت این برنامه‌ها نیازمند همکاری مستمر میان دستگاه‌های دولتی، نهاد‌های محلی و مشارکت فعال مردم منطقه است.

علاوه بر همکاری‌های دولتی، توانمندسازی و مشارکت جوامع محلی در مدیریت و احیای تالاب حیاتی است؛ سازمان‌های مردم‌نهاد و نهاد‌های محلی با اجرای برنامه‌های آموزشی و حمایت از کشاورزان برای سازگاری با شرایط خشکسالی، نقش مؤثری در حفظ و احیای تالاب دارند، بهره‌گیری از دانش بومی و ظرفیت‌های محلی به‌ویژه در زمینه روش‌های سنتی مدیریت منابع آب، می‌تواند زمینه‌ساز بازسازی پایدار زیست بوم تالاب و کاهش آسیب‌های اجتماعی شود.

در چنین شرایطی، جمعی از معتمدان محلی و کنشگران حوزه محیط زیست با مشارکت مسوولان اجرایی هیرمند به بررسی راهکار‌های مقابله با ریزگرد‌ها و امکان‌سنجی احیای تالاب هامون که بخشی از آن در این شهرستان قرار دارد، پرداختند.

هامون بی‌آب، سیستان بی‌نفس

به گفته فرماندار هیرمند، در سال‌های اخیر این شهرستان به یکی از کانون‌های فعال گردوغبار در کشور تبدیل شده و این شرایط نامطلوب نه‌تن‌ها سلامت عمومی مردم را تهدید می‌کند بلکه روند توسعه زیرساخت‌ها را نیز دچار اختلال کرده است.

علیرضا شهرکی تاکید کرد: تداوم این وضعیت سبب شده است اجرای پروژه‌های عمرانی و خدماتی در روستا‌های اطراف تالاب هامون با چالش جدی مواجه شود و بسیاری از خانوار‌ها در معرض ترک اجباری سکونتگاه‌های خود قرار بگیرند.

وی ادامه داد: جمع‌آوری ماسه‌های روان از کوچه‌ها و خیابان‌های روستایی به یک فرآیند تکراری و بی‌نتیجه تبدیل شده است و تا زمانی که عامل اصلی این بحران یعنی بستر خشک تالاب هامون باقی بماند، نمی‌توان انتظار بهبود شرایط را داشت.

فرماندار هیرمند بیان کرد: برای عبور از این بحران، لازم است کمیته‌ای با حضور مدیران اجرایی، فعالان محلی، کارشناسان دانشگاهی و نمایندگان مردم تشکیل شود تا از طریق گفتگو و هم‌افزایی، طرح‌های مؤثر و بومی‌سازی‌شده برای احیای تالاب تدوین و اجرا شوند.

وی عنوان کرد: مردم سیستان با چالش‌های تاریخی دست‌وپنجه نرم کرده و همواره در برابر شرایط سخت ایستادگی کرده‌اند، امروز نیز اگر راهکار‌ها با مشارکت آن‌ها تدوین شود، می‌توان به موفقیت برنامه‌های پیش‌رو امیدوار بود.

شهرکی خاطرنشان کرد: دولت از هر اقدام کارشناسی‌شده که منجر به کاهش رنج مردم شود، حمایت خواهد کرد و آمادگی کامل برای تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز در چارچوب یک برنامه هماهنگ ملی وجود دارد.

بی علمی در برابر بحران هامون، آینده منطقه را تهدید می‌کند

یکی از اعضای شورای معتمدان یکی از اقوام این منطقه نیز با اشاره به اهمیت حیاتی تالاب هامون برای مردم سیستان بیان کرد: این پهنه آبی در گذشته نه‌تن‌ها منبع تأمین معیشت و اشتغال بلکه عامل پیوند اجتماعی و پایداری زندگی در منطقه بوده است و اکنون به‌دلیل خشکی مفرط و بی‌توجهی‌هایی که در گذشته به آن شد به منبع تهدیدی جدی برای سلامت و امنیت مردم تبدیل شده است.

حاج علی غفاری در گفتگو با ایرنا افزود: اگر در شرایط کنونی برای نجات هامون تصمیمی قاطع گرفته نشود، تبعات آن به‌سرعت بر زندگی نسل‌های آینده سایه می‌اندازد و در کوتاه‌مدت نیز احتمال گسترش مهاجرت اجباری و تشدید فشار‌های اقتصادی و اجتماعی وجود دارد.

وی عنوان کرد: در گذشته، مردم سیستان با تالاب هامون زیسته‌اند و آن را بخشی از هویت خود می‌دانستند، امروز نیز انتظار دارند مسوولان نه‌فقط با نگاه فنی و مقطعی بلکه با رویکردی عمیق و جامع برای احیای این سرمایه طبیعی اقدام کنند.

غفاری اظهار داشت: مردم بومی آمادگی کامل برای مشارکت در طرح‌های احیای تالاب را دارند به‌شرط آنکه فرآیند تصمیم‌گیری به‌صورت شفاف انجام و نقش مردم در آن جدی گرفته شود، قطعا اگر دولت و نهاد‌های مربوطه از مشارکت مردمی بهره بگیرند، می‌توان امیدوار بود که روند احیای تالاب با موفقیت بیشتری همراه شود.

وی با اشاره به ظرفیت‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی منطقه اعلام کرد: این بحران فقط با تکیه بر منابع دولتی قابل مدیریت نبوده و نیاز است از ظرفیت‌های بین‌المللی، دانشگاه‌ها و تجربه‌های موفق دیگر مناطق خشک و بیابانی نیز بهره‌برداری شود؛ در صورتی که این نگاه چندجانبه در سیاست‌گذاری‌ها حاکم شود، امکان کنترل تدریجی گردوغبار و بازگشت نسبی پایداری زیست‌محیطی به منطقه وجود خواهد داشت.

تالاب هامون قربانی حذف دانش و تجربه بومی

یکی از کارشناسان امور آب سیستان و بلوچستان نیز یکی از اصلی‌ترین دلایل ناکامی طرح‌های احیای تالاب هامون را نبود مطالعات دقیق و حذف دانش و تجربه بومی از فرآیند برنامه‌ریزی دانست و تأکید کرد: تا زمانی که طرح‌ها بر اساس واقعیت‌های اقلیمی منطقه تنظیم نشوند، نمی‌توان به اثرگذاری آن‌ها امید داشت.

به گفته حسینعلی شهرکی، اجرای برخی طرح‌ها بدون درنظرگرفتن ظرفیت طبیعی تالاب بین المللی هامون و شرایط اجتماعی منطقه، نه‌تن‌ها باعث بهبود اوضاع نشده بلکه در مواردی بحران را تشدید کرده است.

وی اضافه کرد: امروز بیش از هر زمان دیگری نیاز است برای احیای هامون به سراغ تجربه‌های علمی موفق در جهان برویم و در کنار آن از توان فنی نهاد‌های داخلی و دانش فنی محلی بهره بگیریم، با توجه به اینکه منابع مالی محدود است نباید این منابع اندک صرف طرح‌هایی شود که بازدهی واقعی ندارند.

شهرکی بیان کرد: بهره‌گیری از صندوق‌های بین‌المللی مانند صندوق محیط زیست جهانی یا همکاری با نهاد‌هایی مانند کنوانسیون رامسر می‌تواند مسیر اجرای طرح‌های احیا را هموارتر کند؛ همچنین مشارکت مردم نباید فقط در حد شعار باقی بماند و لازم است از ظرفیت شورا‌های روستایی، نخبگان محلی و سازمان‌های مردم‌نهاد استفاده شود.

وی گفت: هم‌اکنون زمان تصمیم‌گیری اصولی است و نباید فرصت اندک باقی‌مانده را با وعده‌های تکراری از دست داد؛ اگر اقدام هماهنگ و علمی صورت نگیرد، ممکن است تالاب هامون برای همیشه به خاطره‌ای تلخ در حافظه مردم سیستان تبدیل شود.

آموزش بومی؛ حلقه مفقوده در مهار گرد و غبار سیستان

یک فعال محیط زیست و کنشگر محلی نیز با اشاره بر ضرورت آموزش و توانمندسازی جامعه محلی گفت: بدون جلب مشارکت فعال مردم به‌ویژه کشاورزان و دامداران بومی، هیچ‌گونه طرحی برای مهار گردوغبار یا احیای هامون به نتیجه نمی‌رسد و یکی از ضعف‌های جدی طرح‌های گذشته، بی‌توجهی به نقش مردم بوده است.

غلامعلی غفاری  بیان کرد: جوامع روستایی در اطراف هامون سال‌ها با طبیعت زندگی کرده‌اند و اگر اطلاعات لازم برای بهره‌برداری بهینه از منابع آبی، شیوه‌های سازگار با اقلیم و حفظ پوشش گیاهی در اختیار آن‌ها قرار گیرد به عاملی کلیدی در کنترل بحران تبدیل می‌شوند.

برای کاهش گردوغبار باید در اطراف تالاب بین المللی هامون نیاز است با استفاده از ظرفیت مردم محلی به کاشت و نگهداری پوشش گیاهی مقاوم پرداخت

وی، یکی از اولویت‌ها را توسعه آموزش‌های محیط زیستی در مدارس، خانه‌های بهداشت و مراکز خدمات روستایی دانست و گفت: این آموزش‌ها باید بر اساس شرایط اقلیمی منطقه طراحی شوند تا مردم بتوانند با زبان ساده و عملیاتی، راهکار‌های حفاظت از خاک و منابع طبیعی را بیاموزند و به کار بگیرند.

غفاری تصریح کرد: برگزاری همایش یا توزیع بروشور به تنهایی کافی نیست و باید آموزش‌های میدانی با مشارکت کارشناسان و نهاد‌های غیردولتی اجرا شود تا نتیجه ملموس و پایدار حاصل شود.

وی تصریح کرد: برای کاهش گردوغبار باید در اطراف تالاب بین المللی هامون نیاز است با استفاده از ظرفیت مردم محلی به کاشت و نگهداری پوشش گیاهی مقاوم پرداخت چرا که اجرای چنین طرح‌هایی نه‌تن‌ها در کاهش کانون‌های فعال گردوغبار مؤثر است بلکه باعث ایجاد اشتغال در کوتاه‌مدت و تقویت حس تعلق اجتماعی در بلندمدت خواهد شد.

این فعال محیط زیست و کنشگر محلی ادامه داد: اگر قرار است بحران ریزگرد‌ها کنترل شود، باید مردم به جای ناظر به‌عنوان بخشی از راه‌حل تلقی شوند.

هامون یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تالاب‌های آب شیرین کشور است که در شمال استان سیستان و بلوچستان و در مرز با افغانستان قرار دارد؛ این تالاب نه‌تن‌ها زیستگاه گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری است بلکه نقش کلیدی در اقتصاد محلی، کشاورزی، دامداری و زندگی روزمره هزاران نفر از مردم سیستان دارد.

هامون  سال ۱۳۵۴ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی ثبت شد، اما در ۲ دهه گذشته به‌دلیل کاهش ورودی آب از رودخانه هیرمند، تغییر اقلیم و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی، بخش‌های وسیعی از آن خشک شده است.

خشکی این تالاب، زمینه‌ساز افزایش توفان‌های گرد و غبار، مهاجرت‌های اجباری، نابودی کشاورزی محلی و تهدید جدی تنوع زیستی در منطقه شده است؛ در سال‌های اخیر، این تالاب به یکی از کانون‌های بحران محیط زیستی کشور تبدیل شده و احیای آن در اولویت برنامه‌های دولت و نهاد‌های محیط زیستی قرار گرفته است.