روضه‌ های خانگی؛ روایت بازگشت آیین‌ها به خانواده ایرانی

آنها با ترکیبی از دانش روز، دغدغه دینی و تکیه بر نیروی جوانی، به شیوه‌ای نظام‌مند سعی کرده‌اند حلقه وصلی میان روحانیون جوان و خانواده‌های ایرانی باشند تا مجددا ارزش‌های معنوی در خانه‌ها جاری شود. احمدعلی صادقی، که مسئول مجموعه «سدره» است تلاش کرده تا با هدایت این جریان، هزاران خانواده را در نقاط گوناگون تهران و حتی دیگر شهرها با مفهوم متفاوت و گرم «روضه‌خانگی» آشنا کرده و الگویی برای بازطراحی تشکل‌های فرهنگی دینی ارائه داده است.

در این گفت‌وگو، احمدعلی صادقی از ایده‌پردازی تا پیاده‌سازی گام‌به‌گام سدره، الگوهای مطالعاتی، نگرش متفاوت به جایگاه خانواده، ارتباط با روحانیت و تفاوت‌های جلسات خانگی با هیئات‌ بزرگ‌تر، سیاست‌های حمایتی، فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و برنامه‌های نوآورانه این مجموعه سخن گفته است. 
***

جرقه شکل‌گیری این طرح و انگیزه اصلی آن چه بود؟ چه نیازی احساس کردید که باعث شد به سمت چنین حرکتی بروید؟
ماجرای سدره برخلاف تصور عام، از یک تصمیم شتاب‌زده یا واکنش مقطعی شکل‌نگرفت. شروع ایده به سال ۱۳۹۷ برمی‌گردد؛ همان سالی که مقام معظم رهبری در جمع مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع) بر اهمیت ورود هیئات به محیط خانواده تأکید کردند. آن‌موقع برای ما، به‌عنوان جمعی از خادمان هیات میثاق با شهدا و فارغ‌التحصیلان دانشگاه امام‌صادق(ع)، این سؤال مهم مطرح شد که چرا برگزارکردن روضه در خانه‌ها، با وجود ظرفیت عظیمی که در فضای ایرانی دارد، رفته‌رفته کمرنگ شده، و چطور می‌توانیم این سنت را بازگردانیم.ما یک حلقه مطالعاتی تشکیل دادیم تا با بررسی تجربیات مختلف، نظرات اندیشمندان و داده‌های میدانی، مدل مناسبی برای احیای روضه‌های خانگی پیداکنیم. حدود هشت‌ماه صرف پژوهش، گفت‌وگو با بزرگان، آسیب‌شناسی وضعیت کنونی و بررسی مصادیق موفق و ناموفق شد. در این مدت متوجه شدیم فضای خانه و خانواده، محیطی بی‌جایگزین برای انتقال گفتمان اهل‌بیت(ع) است؛ اما این محیط به دلایل مختلف، از سبک زندگی تا دغدغه‌های اقتصادی و حتی نگرش فرهنگی رایج، به حاشیه رانده شده است.

آن جمع اولیه متشکل از چه کسانی بود و کار مطالعاتی و تئوریک تا رسیدن به فاز عملیاتی چند مرحله داشت؟
جمع اولیه، یک گروه همدل و هم‌افق بود ذیل مرکز تخصصی احیای امر اهل‌بیت(ع) که کار مطالعاتی را انجام داد؛ در مرحله عملیاتی‌کردن ایده و تشکیل مجموعه دکتر سیدابوالحسن حسینی، دکتر سیدمحمدحسین میرهادی، محمدحسین امیدی و محمدرضا آذرافروزپور شالوده اصلی گروه ما را تشکیل دادند. هریک از این افراد، هم تجربه عملی در فعالیت فرهنگی داشتند و هم مطالعات نظری برای فهم بهتر محیط دینی و اجتماعی ایران معاصر.
از ثمرات مهم آن دوره مطالعاتی، گردآوری کتابی با عنوان «اهل‌بیتی‌ها» از مجموعه بیانات حجت‌الاسلام‌والمسلمین عابدینی بود که به موضوع تحلیل «رَحِم ولایی» و پیوند عمیق آن با جلسه روضه‌خانگی می‌پرداخت. این کتاب، به ما نقشه‌راه داد تا بفهمیم ریشه‌های روضه‌خانگی، تنها در مناسبت‌های مذهبی یا مناسبات اجتماعی خلاصه نمی‌شود، بلکه ارتباط عمیقی با ساخت زیستی، تربیتی و معنوی خانواده دارد.

پس از این پژوهش‌ها، به چه جمع‌بندی مشخصی رسیدید و چگونه کار را شروع کردید؟
به این جمع‌بندی رسیدیم که «احیای روضه‌خانگی»، نیازمند یک مدل هماهنگ‌کننده است؛ نه صرفا توصیه به مردم یا ساده‌سازی‌های سطحی. مردم باید حس کنند که این فضای صمیمی در دسترس است و حتی‌المقدور می‌تواند ساده ‌برگزار شود. اما مهم‌تر از آن، باید خلأهای فرهنگی و فنی برگزاری را هم پوشش دهیم؛ مثلا خیلی از خانواده‌ها نمی‌دانند چطور مداح و سخنران مناسب را پیدا کنند، یا در جلسات کوچک باید به چه نکاتی توجه شود که هم برای کودکان و هم برای بزرگسالان جذاب باشد.اینجا بود که تصمیم گرفتیم کار را از هماهنگی و معرفی سخنرانان و مداحان متعهد و خوش‌بیان آغاز کنیم. محور این ایده، احترام به قداست جلسه خانوادگی و جلوگیری از رسمی و سنگین‌شدن فضا بود. ما در سدره هیچ‌وقت نگاه تجاری به روضه‌خانگی نداشتیم؛ هدف ما احیای معنویت در بستر واقعی خانه‌ها بود.

برای انتخاب سخنران و مداح چه معیارهایی دارید؟
به‌عنوان اصلی‌ترین معیار، سخنران یا مداح باید بتواند با همه اعضای خانواده، از کوچک تا بزرگ، ارتباط برقرار کند. ما تأکید داریم که جلسه خانگی مثل هیات رسمی یا عمومی نیست که همه طیف‌های یک اجتماع بزرگ، تنها شنونده صرف باشند. بلکه معمولا جمع کوچک است و اعضا پرسش، دغدغه و نیاز خاص خودشان را دارند.در ارزیابی، ابتدا یک گزینش اولیه از میان مداحان و سخنرانانی که توسط حوزه علمیه یا شبکه معتمدین معرفی می‌شوند، انجام می‌دهیم. مواردی چون فن‌بیان، سابقه حضور در جلسات خانگی، مدیریت جلسه و توانایی گفت‌وگوی تعاملی با افراد سنین مختلف، بسیار مهم است. پس از هر جلسه، بازخورد میزبان و حاضران هم اخذ می‌شود تا به نقاط ضعف و قوت خود پی ببریم. هر سال لیست سخنرانان و مداحان براساس این بازخوردها به‌روزرسانی می‌شود.

روضه‌ های خانگی با هیئات بزرگ چه تفاوت‌هایی دارد و چه خلأیی را در فضای دینی معاصر پر می‌کند؟
تفاوت بسیار جدی است. در روضه‌های بزرگ، اصولا جمعیت زیاد و فاصله میان سخنران و مستمع بیشتر است؛ معمولا یک ساختار ازپیش‌تعیین‌شده پیاده می‌شود، مخاطب کثرت دارد، و حتی اگر سخنرانی و مداحی عمیق هم باشد، مجال گفت‌وگوی شخصی نیست. در فضای خانگی اما روح جلسه زنده‌تر و خودمانی است. مخاطب محدود است و ‌فرصت طرح سؤال و شنیدن نظر شخصی‌شان فراهم. حتی بچه‌ها با انرژی بیشتر در بحث‌ها شرکت می‌کنند.
نکته مهم دیگر این است که هیئات عموما در مناسبت‌های خاص فعال می‌شوند اما روضه خانگی می‌تواند پیوسته و هفتگی یا ماهانه باشد، حول محور خانواده بماند و به‌تدریج یک هویت اصیل خانوادگی شکل بدهد. تجربه ما این بود که عمده مخاطبان سدره، خودشان روضه‌های خانگی را تکرار و تثبیت ‌می‌کنند و این پایدارتر از حرکات موقتی و مقطعی است که صرفا به مناسبت‌های تقویمی محدود می‌شود.برخلاف تصور همگانی، اجرای یک جلسه روضه خانگی نیازمند مقدمات دشوار نیست حتی اگر فضای خانه کوچک باشد یا امکانات حداقلی. بارها دیده‌ایم در یک خانواده سه چهارنفره یا حتی خوابگاه دانشجویی، همین که نیت پاک و جمع صمیمی شکل می‌گیرد، فضای خاصی از صفا و معنویت رقم می‌خورد.  

نقش روحانی یا مداح در این جلسات چیست؟ 
خیلی فراتر از یک سخنران صرف بودن است. در مدل پیشنهادی ما، روحانی اگر بتواند علاوه بر سخنرانی، «روحانی خانواده» شود، توانسته رسالت حقیقی خود را در این فضای کوچک ایفا کند. خیلی وقت‌ها سؤالات دینی، تربیتی، شغلی یا حتی مشکلات شخصی برای مطرح شدن در جمع بزرگ مناسب نیست اما در روضه خانگی، ارتباط نزدیک‌تر و فضای صمیمی‌تر است. مداحان ما هم خودشان را با این فضا وفق داده‌اند و سعی می‌کنند مستمع را وارد فضا کنند. گاهی اوقات از مهمانان اصلی خانه (کودکان یا نوجوانان) هم برای قرائت یا روضه‌خوانی ساده دعوت می‌کنند تا مشارکت همه‌جانبه باشد. 
همچنین روحانی می‌تواند مشاوره اولیه در مسائل شرعی یا سبک زندگی بدهد. البته تأکید می‌کنیم در موارد تخصصی باز باید فرد را به مشاور یا کارشناس متخصص ارجاع بدهد اما همین پل ارتباطی مستقیم مردم با روحانیت و مذهب برای ما ارزشمند است. اعتماد دوباره به روحانیت، وقتی در خانه و میان اعضای خانواده شکل می‌گیرد واقعی‌تر و عمیق‌تر خواهد بود. 

آیا جلسات خانگی، بی‌واسطه وارد مسائل سیاسی یا اجتماعی روز می‌شوند یا خط ‌مشی و مرز خاصی در این باره تعیین کرده‌اید؟ 
در سدره مبنا این است که دچار سیاست‌زدگی نشویم اما این به‌معنای عدم پرداختن به دغدغه‌های خانواده امروز نیست. سخنرانان، نه سیاسی‌کار بلکه آشنا به جامعه و تحولات روز هستند. سعی ما این بوده که معیارها و ارزش‌های دینی را به مخاطبان منتقل کنیم تا خودشان با موضوع مطابقت داده و نتیجه‌گیری کنند به‌گونه‌ای که اگر یک مسأله اجتماعی حساس بروز کرد، در فضایی به‌دور از شتابزدگی، با معیارهای راستین دینی، ضمن احترام به سلیقه‌های مختلف تفسیر شود. به‌طور کلی هدف اصلی روضه خانگی، تربیت خانواده و خانوادگی است آن هم تربیتی جامع در همه حوزه‌ها. 
خیلی از سخنرانان همراه ما تأکید دارند خانه_ هرچند کوچک_ سنگری است برای مقابله با هجوم گسست نسل‌ها، بمباران خبری و بی‌هویتی. ‌سدره‌، رفتار سیاسی به‌معنای رایج ندارد بلکه دغدغه فرهنگ و زیست مسلمانی و شیعی را وارد متن خانواده می‌کند. 

بازتاب فعالیت شما در مجموعه سدره چه بوده است؟ 
اتفاقا یکی از وجوه افتخار ‌سدره، همین سازوکار دقیق بازخوردگیری بعد از هر جلسه است. با میزبان و مدعوین تماس گرفته می‌شود تا نحوه سخنرانی، فضای ارتباطی، مدیریت جلسه، رعایت حال اعضا و حتی برخوردهای حاشیه‌ای ارزیابی شود. انتقادات و پیشنهادات جمع‌آوری و به‌طور جدی در رفع مشکلات لحاظ می‌شود. از سوی دیگر، بازخورد مخاطبان تبدیل به تجربه زیسته ما شده. میزبان‌هایی که نخستین‌بار با تردید جلسه برگزار کردند و امروز جلسات هفتگی یا ماهانه راه انداخته‌اند، قصه موفقیت ما را کامل می‌کنند. حتی خانواده‌هایی داشته‌ایم که جلسه کوچک‌ آنها با دو سه نفر آغاز شده اما بعد از مدتی جمع‌شان بزرگ‌تر و اثرگذارتر شده است. 

فرآیند هماهنگی جلسات چگونه انجام می‌شود و نقش شبکه‌های اجتماعی را در این زمینه چیست؟ 
امروزه بخش عظیمی از اطلاع‌رسانی و هماهنگی ما برای سهولت بیشتر، از طریق شبکه‌های اجتماعی خصوصا اینستاگرام، بله، ایتا و تلگرام انجام می‌شود. میزبانان درخواست جلسه یا روضه می‌دهند. ما پس از صحت‌سنجی اولیه و آشنایی مختصر با شرایط میزبان، سخنران یا مداح متناسب را پیشنهاد می‌کنیم. پروسه معرفی کاملا شفاف و بدون واسطه اجرایی می‌شود تا اعتمادسازی حاصل شود. بعد از آن اطلاعات تماس رد و بدل می‌شود و میزبان، جلسه را با هماهنگی نهایی برگزار می‌کند. همین بستر مجازی، یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش سرعت و دامنه کار ما شد. بسیاری از خانواده‌ها با دیدن روایت‌های تصویری، پیام‌های بازخورد یا حتی ایده‌های ساده‌ای که سدره به‌صورت روزانه منتشر می‌کند، تشویق به راه‌اندازی روضه خانگی شدند. 

طبقه اجتماعی و سطح درآمد برای‌مان مهم نیست 

احمدعلی صادقی در پاسخ به این سؤال که جامعه هدف ‌سدره‌ کدام گروه‌ و قشر است، می‌گوید: جامعه هدف ما در سدره طیف وسیعی از اقشار مختلف است؛ از خانواده‌های سنتی در مناطق قدیمی شهر گرفته تا خانواده‌های جوان و تازه تشکیل‌شده در آپارتمان‌های کوچک و حتی اقامتگاه‌های متأهلی دانشجویی. دامنه ارتباطات اولیه ما گستره تهران را دربرگرفت اما خیلی زود مدل کار ما به دیگر شهرها منتقل شد. بسیاری ایده‌های مشابه، بدون وابستگی مستقیم به سدره در شهرهای مختلف راه افتاده‌اند و گاهی فقط مشورت می‌خواهند.  

طبقه اجتماعی و سطح درآمد هیچ‌گاه ملاک تعیین‌کننده نبود. برگزاری جلسه حتی برای دو نفر هم ارزشمند است. حتی در مناطقی با محرومیت نسبی، تنها دغدغه ما تسهیل شرایط برگزاری جلسات و تقویت روحیه خودباوری بود. 

وی با تأکید بر این‌که برای حمایت مالی از خانواده‌های کم‌برخوردار هم برنامه یا طرحی را اجرا کرده‌اند، می‌گوید: از ابتدای شکل‌گیری سدره تأکید داشتیم مانع مالی نباید سد راه هیچ خانواده‌ای برای برگزاری روضه خانگی شود. میزبانان بنابر سیره اهل بیت(ع) متناسب با توان مالی‌شان مبلغی را به‌عنوان هدیه و صله به سخنرانان و مداحان تقدیم می‌کنند. همه چیز به‌گونه‌ای طراحی شده که منزلت و عزت خانواده‌ها حفظ شود. اتفاقا برخی از به‌یادماندنی‌ترین جلسات ما در خانه‌هایی بسیار ساده و بی‌پیرایه برگزار شده و کیفیت معنوی آنها کم‌نظیر بوده است.