انرژی خورشیدی رمز عبور از ناترازی

در دل این تحولات، پنل‌های خورشیدی به عنوان یکی از مهم‌ترین گزینه‌های راهبردی در تقویت تاب‌آوری شبکه برق و کاهش ناترازی فصلی انرژی، بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفته‌است. انرژی خورشیدی که زمانی در حاشیه سیاست‌گذاری‌های کلان قرار داشت، اکنون به ابزاری کلیدی برای گذار ایران به سوی توسعه پایدار، تنوع‌بخشی به منابع انرژی و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی بدل شده است.
     
ظرفیت انرژی خورشیدی در ایران
گزارش‌ها از آخرین وضعیت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر درکشور حاکی از جهشی چشمگیر در ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های خورشیدی و استقبال گسترده از سرمایه‌گذاری دراین حوزه است. براساس آمارهای رسمی، میانگین ظرفیت تأسیسات خورشیدی نصب‌شده در کشور تا ابتدای تابستان سال۱۴۰۴ به حدود ۲۰۰۰ مگاوات رسیده است. این ظرفیت در قالب نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس، متوسط و همچنین سامانه‌های خورشیدی خانگی در سراسر کشور توسعه یافته است.
رشد تولید انرژی تجدیدپذیر نیز در همین بازه زمانی روندی صعودی داشته و در مقایسه با سال گذشته، افزایشی ۳۰ درصدی را تجربه کرده است؛ موضوعی که بیانگر ارتقای جدی زیرساخت‌ها و سیاست‌های حمایتی در این بخش است.
در حوزه صدور مجوزها و تقاضای سرمایه‌گذاری نیز تحرکات قابل توجهی رخ داده است. تاکنون بیش از ۳۷ هزار مگاوات پروانه احداث نیروگاه خورشیدی صادر شده و نزدیک به ۸۰ هزار مگاوات درخواست سرمایه‌گذاری در سامانه‌های مربوط به ثبت رسیده است. این ارقام نشان‌دهنده علاقه‌مندی فزاینده بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران در ورود به بازار رو‌به‌رشد انرژی خورشیدی ایران است. از سوی دیگر، فقط در هفت ماه گذشته ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی کشور تقریبا دو برابر شده است؛ موضوعی که حکایت از شتاب گرفتن اجرای پروژه‌ها و تسهیل فرآیندهای عملیاتی در این حوزه دارد.
هم‌اکنون بیش از ۷۸ هزار مگاوات پروژه خورشیدی در صف توسعه قرار دارند که از این میزان، حدود ۳۰ هزار مگاوات مجوز بهره‌برداری دریافت کرده‌اند. این حجم از پروژه‌های در دست اجرا، نویدبخش آینده‌ای روشن برای جایگزینی انرژی‌های فسیلی با منابع پاک و تجدیدپذیر در ایران است.
     
آخرین موضع وزارت نیرو
وزیر نیرو با اشاره به شتاب روزافزون در اجرای پروژه‌های خورشیدی در کشور اعلام کرد: «ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی ایران در ماه‌های اخیر نزدیک به دو برابر شده است.» عباس علی‌آبادی با تأکید بر این‌که عبور از بحران ناترازی برق نیازمند «حمایت‌های ویژه و برنامه‌ریزی منسجم» است، از برنامه‌های گسترده دولت در حوزه توسعه انرژی‌های پاک خبر داد. بر اساس اظهارات وزیر نیرو، تا پیش از تابستان امسال حدود ۳۰۰۰ مگاوات ظرفیت جدید خورشیدی وارد مدار تولید شده و ۳۸۰۰ مگاوات دیگر نیز تا پایان سال جاری در مسیر اتصال به شبکه قرار دارد. وی هدف نهایی دولت چهاردهم را دستیابی به ظرفیت ۳۰ هزار مگاوات انرژی خورشیدی تا پایان دوره عنوان کرد؛ هدفی بلندپروازانه که با توجه به روند فعلی، دستیابی به آن در دسترس ارزیابی می‌شود. در همین راستا، برنامه‌هایی برای الزام دستگاه‌های اجرایی و نهادهای دولتی به نصب پنل‌های خورشیدی طراحی شده است. این برنامه، سازمان‌ها را موظف می‌سازد تا در بازه‌ای از ۷ تا ۲۵ مگاوات از سقف مصرف برق خود را از طریق انرژی خورشیدی تأمین کنند؛ گامی که می‌تواند نقش مؤثری در کاهش مصرف برق فسیلی و ارتقای تاب‌آوری شبکه سراسری داشته باشد. وزیر نیرو همچنین در مراسم نمادین کلنگ‌زنی نیروگاه ۲۵۰ مگاواتی ساوه حضور یافت و با نصب یک پنل خورشیدی به‌صورت نمادین، بر راهبرد کلان دولت با شعار «آسمان آبی، هوای پاک» تأکید کرد. علی‌آبادی در جریان افتتاح رسمی یک نیروگاه ۱۰۰ مگاواتی در استان مرکزی نیز اعلام کرد که بهره‌برداری از این نیروگاه، سالانه به صرفه‌جویی ۱۶۰ میلیون مترمکعبی در مصرف گاز طبیعی منجر خواهد شد؛ اقدامی مهم در مسیر افزایش بهره‌وری انرژی و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی. با توجه به روند صعودی توسعه ظرفیت‌های تجدیدپذیر و حمایت‌های دولتی، آینده‌ای روشن برای بازار انرژی پاک ایران ترسیم شده است؛ مسیری که با تداوم سیاست‌گذاری مؤثر، می‌تواند کشور را به یکی از بازیگران اصلی انرژی خورشیدی در منطقه تبدیل کند.
     
تحلیل نقش انرژی خورشیدی در جبران ناترازی
با افزوده شدن حدود ۲۰۰۰ تا ۳۸۰۰ مگاوات ظرفیت جدید نیروگاه‌های خورشیدی به شبکه برق کشور، تأثیر اولیه و قابل‌توجهی در کاهش فشار پیک مصرف تابستانی قابل مشاهده است. این افزایش ظرفیت در شرایطی محقق شده که مصرف برق در تابستان از ۶۰ هزار مگاوات نیز فراتر رفته و شبکه سراسری با یکی از سنگین‌ترین بارهای فصلی خود مواجه است.
کارشناسان صنعت برق بر این باورند که این میزان توسعه در بخش خورشیدی، ضمن کاهش بخشی از فشار بر نیروگاه‌های حرارتی، به تعادل بهتر عرضه و تقاضا در ساعات اوج مصرف کمک می‌کند و در مدیریت ناترازی نقش مکمل دارد. با این حال، باید به یک واقعیت فنی توجه داشت: انرژی خورشیدی ذاتا وابسته به حضور خورشید است و زمان تولید آن همواره با زمان پیک مصرف انطباق کامل ندارد. این چالش فنی باعث می‌شود صرف اتکا بر ظرفیت تولید خورشیدی، پاسخگوی کامل نیازهای پایداری شبکه نباشد.
در همین راستا، متخصصان بر لزوم توسعه سامانه‌های ذخیره‌سازی انرژی (از جمله باتری‌های مقیاس‌ بزرگ) و همچنین همزمان‌سازی هوشمند تولید و مصرف از طریق شبکه‌های هوشمند و انعطاف‌پذیر تأکید می‌کنند. بدون این زیرساخت‌ها، بخشی از توان خورشیدی تولیدشده ممکن است در ساعات غیرپیک بدون استفاده بماند یا اثرگذاری کاملی بر تعادل شبکه نداشته باشد. اکنون با گسترش ظرفیت خورشیدی، وقت آن رسیده که زنجیره فناوری‌های پشتیبان، از جمله ذخیره‌سازی انرژی و مدیریت هوشمند بار نیز به‌سرعت توسعه یابد. تنها در چنین شرایطی است که می‌توان از مزایای کامل انرژی خورشیدی در مدیریت پیک مصرف و پایداری شبکه بهره‌برداری کرد.
     
صرفه‌جویی در مصرف سوخت
بر اساس استانداردهای استخراج‌شده از عملکرد نیروگاه‌های خورشیدی، هر مگاوات ظرفیت تولید برق خورشیدی می‌تواند به طور متوسط تا ۴۰۰ هزار مترمکعب گاز طبیعی را جایگزین کند. این شاخص مهم نشان‌دهنده نقش کلیدی انرژی خورشیدی در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی وبهبود بهره‌وری انرژی درکشور است. نمونه بارز این اثر، نیروگاه خورشیدی ۱۰۰مگاواتی است که سالانه موفق به صرفه‌جویی حدود ۱۶۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی شده است. این عملکرد چشمگیر تأییدی است بر ظرفیت بالای انرژی خورشیدی در کاهش وابستگی به منابع گاز طبیعی در بخش تولید برق.
در صورت تحقق هدف دولت برای توسعه ۳۰ هزار مگاواتی ظرفیت خورشیدی تا پایان دوره، پیش‌بینی می‌شود سالانه بین ۴۰ تا ۵۰میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از طریق استفاده از انرژی پاک صرفه‌جویی شود؛ رقمی قابل توجه که می‌تواند سهم چشمگیری در تأمین امنیت انرژی و کاهش آلاینده‌های محیط‌زیستی داشته باشد. این میزان صرفه‌جویی نه تنها بار مالی دولت در تأمین گاز طبیعی را کاهش می‌دهد، بلکه در بهبود کیفیت هوا و کاهش اثرات مخرب زیست‌محیطی نیز نقش مؤثری ایفا خواهد کرد. توسعه انرژی خورشیدی، به عنوان یکی از محورهای اصلی سیاست‌های انرژی پاک، مسیر ایران را به سوی آینده‌ای پایدار و کم‌کربن هموار می‌سازد.
     
کاهش شدت کربن و آلودگی
انرژی خورشیدی که با انتشار صفر آلاینده تولید می‌شود، نقش کلیدی و مستقیمی در بهبود کیفیت هوای کلان‌شهرهای ایران، به‌ویژه تهران و اصفهان دارد. این واقعیت مهم، در مراسم‌ها و برنامه‌های توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر با شعار تأثیرگذار «آسمان آبی، هوای پاک» بارها برجسته شده است. کارشناسان محیط‌زیست و انرژی تأکید می‌کنند که جایگزینی انرژی‌های پاک مانند خورشیدی به جای سوخت‌های فسیلی، می‌تواند آلودگی‌های ناشی از صنایع و وسایل نقلیه را به طور چشمگیری کاهش داده و سلامت شهروندان را تضمین کند.همزمان با افزایش ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی، امید می‌رود که کلان‌شهرهای بزرگ کشور به تدریج از معضل آلودگی هوا رهایی یابند و شاهد آسمانی پاک‌تر و زندگی سالم‌تری برای مردم باشند.
     
نیاز به زیرساخت و هماهنگی شبکه
با افزایش سرعت رشد ظرفیت نصب نیروگاه‌های خورشیدی در جهان و ایران، نگرانی‌های بین‌المللی نسبت به کمبود زیرساخت‌های انتقال و ذخیره‌سازی انرژی بیش از پیش مطرح شده است. بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد که حدود ۳۰ درصد از انرژی تولیدشده به دلیل نبود زیرساخت‌های کافی انتقال و ذخیره‌سازی، تلف می‌شود و این موضوع بهره‌برداری کامل از پتانسیل انرژی‌های تجدیدپذیر را با مانع مواجه می‌کند.
در این راستا، متخصصان انرژی تأکید دارند که همراه با توسعه ظرفیت تولید، تقویت شبکه‌های انتقال برق و سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی باید در اولویت برنامه‌های توسعه انرژی کشورها از جمله ایران قرار گیرد. بدون این اقدامات، امکان مدیریت هوشمند تولید و مصرف برق فراهم نخواهد شد و ظرفیت‌های بالقوه خورشیدی به هدر خواهد رفت.ایران که در مسیر افزایش چشمگیر ظرفیت‌های خورشیدی قرار گرفته، برای دستیابی به اهداف بلندمدت خود در حوزه انرژی پاک ناگزیر است سرمایه‌گذاری‌های جدی و هدفمند در حوزه ذخیره‌سازی انرژی و توسعه خطوط انتقال را در دستور کار قرار دهد. این گام حیاتی، علاوه بر تضمین پایداری شبکه، امکان استفاده حداکثری از انرژی پاک و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی را فراهم خواهد کرد. 
     
جایگاه جهانی و تجربه سایر کشورها
در سال‌های اخیر، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به ویژه انرژی خورشیدی، روندی شتابان و چشمگیر در سطح جهان داشته که نمونه‌های موفق آن در کشورهای مختلف قابل مشاهده است.
چین به عنوان پیشتاز جهانی در سال ۲۰۲۵ بالغ بر ۷۴ درصد پروژه‌های جدید تولید برق جهان معادل ۷۹۰ گیگاوات را به خود اختصاص داده و مجموع ظرفیت خورشیدی و بادی این کشور به حدود ۱.۵تراوات رسیده است. این آمار نشان‌دهنده نقش تعیین‌کننده چین در تحول بازار انرژی پاک جهانی است.
در آلمان، ظرفیت نصب شده سیستم‌های فتوولتائیک(PV) در سال ۲۰۲۴ به حدود ۹۰ گیگاوات رسید و سهم انرژی خورشیدی در تولید برق این کشور به حدود ۱۵ درصد می‌رسد که گویای تعهد قوی این کشور اروپایی به انرژی‌های تجدیدپذیر است.
مجارستان نیز با دستیابی به ظرفیت ۷.۵۵گیگاواتPV در سال ۲۰۲۴ موفق شده است نزدیک به ۲۴.۸درصد از برق تولیدی خود را از انرژی خورشیدی تأمین کند؛ رقمی چشمگیر که رشد سریع این کشور در این حوزه را نشان می‌دهد.
در هند نیز تا نیمه اول سال ۲۰۲۵ بیش از ۱۱۶ گیگاوات انرژی خورشیدی نصب شده و این کشور با اهداف بلندپروازانه‌، برنامه‌ریزی کرده تا ظرفیت خورشیدی خود را تا سال ۲۰۳۰ به ۲۵۰ گیگاوات برساند. اتحادیه اروپا نیز در پایان سال ۲۰۲۳ ظرفیت نصب شده انرژی خورشیدی خود را به حدود ۲۶۰ گیگاوات PV رسانده است که این میزان معادل ۹.۱درصد از تولید برق کل اتحادیه اروپاست. از منظر روند جهانی، پیش‌بینی می‌شود درسال۲۰۲۴حدود۹۲.۵درصدظرفیت جدید تولید برق جهان از منابع تجدیدپذیر تأمین شود که سهم چین در این میان نزدیک به دو سوم است. در همین حال، مجموع ظرفیت خورشیدی جهان نیز به رکورد تاریخی ۲ تراوات خواهد رسید.
این آمار و ارقام نشان می‌دهد که انرژی خورشیدی به سرعت در حال تبدیل شدن به محور اصلی تأمین برق جهان است و کشورها با برنامه‌ریزی‌های دقیق و سرمایه‌گذاری‌های گسترده در این حوزه، در تلاشند سهم بیشتری از این بازار پرسود و پاک را به خود اختصاص دهند.
     
گامی به سوی آینده‌ای پایدار و کم‌کربن
با تحقق هدف تعیین‌شده دولت برای نصب ۳۰ هزار مگاوات ظرفیت انرژی خورشیدی تا پایان دوره فعلی، ایران قادر خواهد بود نزدیک به ۱۰ درصد از پیک مصرف برق تابستانی خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین کند؛ دستاوردی که تحولی چشمگیر در ساختار تولید برق کشور محسوب می‌شود.این پیشرفت نه تنها به صرفه‌جویی قابل توجه در مصرف گاز طبیعی منجر می‌شود، بلکه در مقیاس ملی به کاهش مشکل کمیابی انرژی کمک شایانی خواهد کرد. در کوتاه‌مدت، این ظرفیت جدید فشار وارد بر نیروگاه‌های گازی را کاهش می‌دهد و در بلندمدت، مسیر کشور را به سمت کاهش آلایندگی‌های زیست‌محیطی و تأمین عادلانه و پایدار برق هموار می‌سازد.
با این حال، چالش‌هایی همچون ضعف شبکه انتقال داخلی، نیاز به توسعه سیستم‌های ذخیره‌سازی برق، ارتقای کیفیت تجهیزات و ایجاد انعطاف در بازار برق، فرصت‌های قابل توجهی برای دولت آینده فراهم می‌کند تا با اتخاذ سیاست‌های هماهنگ و تقویت زیرساخت‌ها، مسیر توسعه پایدار انرژی خورشیدی را تضمین کند. ایران مانند کشورهای پیشرو در این حوزه همچون آلمان و هند، از ظرفیت‌های بالقوه و فراخور برای توسعه انرژی خورشیدی برخوردار است؛ فقط کافی است سیاست‌گذاری‌ها و زیرساخت‌ها به صورت منسجم و همگام با هم پیش بروند تا اهداف بلندمدت در این صنعت حیاتی تحقق پیدا کند.

فرصت‌ها و چالش‌ها
ایران با داشتن پتانسیل قابل توجه در حوزه انرژی خورشیدی، در مسیر توسعه این بخش نوپا و حیاتی قرار دارد. تابش خورشیدی در مناطق مختلف کشور بین ۱۸۰۰ تا ۲۵۰۰ کیلووات‌ساعت بر متر مربع تخمین زده شده که ظرفیت بالقوه گسترده‌ای را برای تولید انرژی پاک فراهم می‌آورد. اما همزمان، نیمی از مناطق کشور با چالش‌های جدی آلودگی هوا و کم‌آبی مواجه هستند که ضرورت استفاده از انرژی‌های پاک را دوچندان می‌کند. با این وجود، ظرفیت نصب شده انرژی‌های تجدیدپذیر پیش از سال ۲۰۲۲ کمتر از یک درصد از کل تولید برق کشور را تشکیل می‌داد وتا سال۲۰۲۰فقط حدود۴۵۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی در کشور فعال بود؛ آماری که بیانگر شروعی کند و نیاز مبرم به شتاب بخشیدن به روند توسعه است. در این مسیر، دولت با تصویب و اجرای قوانین ومشوق‌هایی نظیر بسته‌های تضمین خرید برق(FIT)، تولید تحت ماده ۶۱ و ۱۲ قانون حمایت از صنایع، حمایت‌های گمرکی و تعهدات بین‌المللی، تلاش کرده تا زمینه را برای سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی فراهم کند.
از نکات قابل توجه، ارائه بسته‌های حمایتی ویژه برای نیروگاه‌های خانگی است که امکان مشارکت عامه مردم در تولید انرژی خورشیدی را فراهم کرده و می‌تواند نقش مؤثری در گسترش بازار این انرژی پاک ایفا کند. با این حال، توسعه پایدار این صنعت نیازمند توجه ویژه به زیرساخت‌های لجستیکی شامل شبکه‌های انتقال برق قوی، سامانه‌های ذخیره‌سازی انرژی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های هیدرو و بازار برق منعطف و الاستیک است تا تولید و مصرف انرژی به بهترین نحو مدیریت شود. از سوی دیگر، کمبود آزمایشگاه‌های مرجع و استانداردسازی تجهیزات به عنوان یکی از موانع کیفی مهم گزارش شده که رفع آن برای تضمین کیفیت و دوام نیروگاه‌ها ضروری است. از منظر منابع مالی نیز برای تحقق هدف نصب ۳۰ هزار مگاوات ظرفیت خورشیدی، بالغ بر ۱۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری پیش‌بینی شده است؛ مبلغی که تأمین آن نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و بین‌المللی است. با بهره‌گیری از این فرصت‌ها و مقابله با چالش‌های پیش رو، ایران می‌تواند مسیر خود را در توسعه انرژی خورشیدی به عنوان یکی از محورهای اصلی تأمین برق پاک و پایدار هموار سازد.