صنعت فضایی ایران بر مدار اقتدار

به مناسبت آغاز «هفته جهانی فضا»، دکتر حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران در گفت‌و‌گو با جام‌جم از مسیری می‌گوید که از تحریم و محدودیت آغاز شد، اما به جایگاهی انجامید که ایران را به یکی از بازیگران جدی دنیای فضا تبدیل کرده است؛ جایی که هوش مصنوعی در کنار فناوری‌های نوین، آینده این صنعت را ترسیم و راه را برای دستاورد‌های بزرگ‌تر هموار می‌کنند. 

مهم‌ترین دستاورد‌های صنعت فضایی کشور در سال‌های اخیر چه بوده است؟
صنعت فضایی ایران در سال‌های اخیر با پیشرفت در طراحی و ساخت ماهواره‌های سنجشی، مخابراتی و پرتابگر‌های سوخت مایع و جامد، خودکفایی خود را نشان داده است و از این حیث دستاورد‌های گوناگونی داشته و همگی از جنبه‌های مختلفی بسیار ارزشمند و مهم هستند. در یک سال اخیر، ماهواره‌های نمونه ارتقا یافته پارس ۱، پارس ۲، ناوک، نمونه ارتقا یافته کوثر و نمونه اولیه ماهواره‌های منظومه شهید سلیمانی رونمایی شدند. پرتاب ماهواره‌های ناهید ۲، چمران ۱، کوثر و هدهد (ماهواره‌های ساخته شده توسط بخش‌خصوصی) و بلوک انتقال مداری سامان یک با پرتابگر سیمرغ، که سنگین‌ترین جرم را به مدار رساند، از موفقیت‌های کلیدی و مهم کشور هستند. همچنین درحال حاضر مانور‌های مداری چمران ۱ و پرتاب ناهید ۲ و تست بسیاری از زیرسیستم‌های آن نقاط عطف فناوری بومی‌اند. 

درحال حاضر مهم‌ترین چالش‌های بین‌المللی در حوزه فضایی چیست؟ 
صنعت فضایی حوزه‌ای با فناوری پیشرفته (High-Tech) است و کشور‌های صاحب این فناوری به‌راحتی دانش و فناوری را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند. حتی مستقل از تحریم‌ها، توسعه این صنعت عمدتا باید با تکیه بر توانمندی‌های بومی باید صورت گیرد. در کشور ما نیز این صنعت عمدتا بر پایه توان داخلی توسعه یافته است. با این حال، تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به برخی منابع و فناوری‌های موجود در سایر کشور‌ها را دشوار کرده و مسیر توسعه فناوری را چالش‌برانگیزتر ساخته است. این محدودیت‌ها سبب شده‌اند که کسب دانش و فناوری با تلاش و زحمت بیشتری انجام شود. با وجود این، همین محدودیت‌ها به‌عنوان یک نقطه قوت، ایران را به سمت ابتکار عمل بیشتر در طراحی و ساخت محصولات بومی سوق داده است. این سبب می‌شود که بعد از تثبیت فناوری، بتوانیم به محصولات متنوعی با طراحی‌های مختلف خودمان دسترسی پیدا کنیم. 

به نظر شما مکانیسم ماشه چه تأثیر بر این صنعت خواهد داشت؟
این موضوع می‌تواند با تشدید تحریم‌ها، دسترسی به منابع بین‌المللی را بیش از پیش محدود کند، اما ایران با تکیه بر توان داخلی خود توانسته این چالش‌ها را تا حد زیادی مدیریت کند. صنعت فضایی در حقیقت مستقل از اسنپ‌بک در شرایط تحریمی قرار داشته و آنچه الان شاهدیم پیشرفت‌هایی بوده که با همت متخصصان به صورت بومی حاصل شده است. 

با توجه به محدودیت‌ها و تحریم‌های بین‌المللی، چگونه کشور به سطح فعلی توسعه ماهواره و پرتابگر‌ها دست یافته است؟
صنعت فضایی ایران از ابتدا به‌صورت بومی توسعه یافته و این موضوع، مسیر کسب فناوری را دشوار کرده است. با این حال، نیروی انسانی متخصص، دانشمندان، محققان و مهندسان برجسته کشور با تلاش شبانه‌روزی توانسته‌اند این مسیر را طی کنند. تکیه اصلی ما بر توان علمی و فنی داخلی، به‌ویژه در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی، بوده است. هرچند در مواردی که امکان‌پذیر بوده، از مشاوره‌ها و همکاری‌های بین‌المللی نیز استفاده شده، اما عمده موفقیت‌های این حوزه نتیجه تلاش‌های بومی و متخصصان داخلی است. 

دستاورد‌های ماهواره‌ای ایران تاکنون چه تأثیری بر زندگی روزمره داشته است؟
ماهواره‌های سنجشی، مخابراتی و ناوبری تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی روزمره دارند. ماهواره‌های تصویربرداری در پایش زمین، مدیریت کشاورزی، منابع آبی، محیط زیست، به‌روزرسانی نقشه‌ها و مدیریت بحران کاربرد دارند، ازجمله برآورد سطح زیرکشت، شناسایی آفات و پایش آب سطوح آبی دریاچه‌ها و سدها. ماهواره‌های مخابراتی نیز انتقال داده، اینترنت و پخش رادیو و تلویزیون را پشتیبانی می‌کنند و ماهواره‌های ناوبری در موقعیت‌یابی، مسیریابی، هوانوردی و کشتیرانی استفاده می‌شوند. همچنین ماهواره‌های هواشناسی پیش‌بینی جوی را بهبود می‌بخشند. این فناوری‌ها با سرعت و دقت بالا، خدمات بی‌نظیری به مردم ارائه می‌دهند. زندگی امروز با حضور ماهواره‌ها و خدمات فضایی آمیخته شده است. مدیریت بهینه منابع با کمک گرفتن از صنعت فضایی و تصاویر ماهواره‌ای در بالاترین سطح می‌تواند انجام شود. 

کشور در بهره‌برداری از داده‌های فضایی و کاربرد‌های تجاری آن به چه موفقیت‌هایی دست یافته و چه نمونه‌های عینی در این زمینه قابل ارائه است؟
در حوزه داده‌های فضایی، تصاویر ماهواره خیام با دقت حدود یک متر، برای به‌روزرسانی نقشه‌های کشور، مدیریت بحران و برآورد خسارت‌های ناشی از حوادث غیرمترقبه استفاده می‌شوند. این تصاویر در حوزه‌هایی مانند بیمه کشاورزی و سایر انواع بیمه نقش مهمی دارند. از مهم‌ترین موضوعاتی که در وزارت ارتباطات از طریق تصاویر ماهواره‌ای دنبال می‌شود حوزه پنجره واحد زمین و تشخیص ساخت و ساز‌ها و تغییرات کاربری زمین و همچنین به‌روز‌رسانی نقشه‌ها برای پروژه مهم جی‌نف یا تطبیق کد پستی و آدرس است. همچنین، پهنای باند ماهواره‌های مخابراتی ارزش اقتصادی بالایی دارد و در توسعه اقتصاد فضایی کشور نقش کلیدی ایفا می‌کند. هدف اصلی توسعه این فناوری‌ها، ایجاد ارزش افزوده اقتصادی و تجاری از طریق داده‌های فضایی است. 

با وجود محدودیت‌های موجود، ایران چه دستاورد‌هایی در زمینه مأموریت‌های انسانی و آماده‌سازی برای اعزام انسان به فضا کسب کرده است؟
ایران در حوزه اکتشافات فضایی، توسعه کپسول‌های زیستی با قابلیت حمل موجودات زنده، را از سال‌های دهه ۸۰ با پرتاب کپسول چند ده کیلوگرمی آغاز کرد. طراحی نمونه‌های پیشرفته‌تر در پژوهشگاه هوافضا در حال پیگیری است، سال ۱۴۰۲ یک کپسول زیستی با جرم حدود ۵۰۰ کیلوگرم و زیرسیستم‌های مختلف ارتباطی و فرود آرام و کنترل شرایط زیستی پرتاب شد. دستاورد‌های جدیدی در آینده نزدیک انتظار می‌رود و فرآیند‌های طراحی و ساخت کپسول‌های پیشرفته‌تر با قابلیت کنترل و هدایت در حال طی شدن است. همچنین، برنامه‌ای هم برای توسعه گردشگری فضایی در حال پیگیری داریم که به رشد اقتصادی این صنعت کمک می‌کند. در همکاری‌های بین‌المللی، مشارکت با چین در برنامه چانگ-۸ از سال‌جاری آغاز شده و مراکز تحقیقاتی ایران در آن فعال هستند، که نویدبخش دستاورد‌های ارزشمندی است. با برخی کشور‌ها هم در موضوع ایستگاه فضایی و مشارکت علمی و فنی در حال رایزنی هستیم که امید داریم در این حوزه مهم تحقیقاتی هم ورود کنیم. 

پروژه منظومه ماهواره‌ای شهید سلیمانی چه مزایای فنی و کاربردی دارد و چه چالش‌هایی در مسیر توسعه آن پشت‌سر گذاشته شده است؟
منظومه ماهواره‌ای شهید سلیمانی، شامل حدود ۲۰ ماهواره نانو، برای ارتباطات باند باریک و کاربرد‌های اینترنت اشیا (IoT) طراحی شده است. فاز طراحی از نیمه دوم سال ۱۴۰۲ آغاز شد و نمونه سه‌واحدی آن پرتاب شده است. نمونه شش‌واحدی آن نیز در حال ساخت و آزمایش است و پرتاب آزمایشی آن ان‌شاء‌الله اگر شرایط خوب پیش برود در سال‌جاری انجام می‌شود. این منظومه در شرایط بحران، انتقال داده در مناطق بدون بستر زمینی و پایش نقاط صعب‌العبور مانند مراتع، معادن و خطوط انتقال را تسهیل می‌کند و خوشبختانه اکنون چالش‌های فنی طراحی و هماهنگی پرتاب‌ها با موفقیت رفع شده‌اند. حوزه اینترنت اشیا از طریق بستر فضایی یک ظرفیت مهم برای توسعه خدمات فضایی است که در آن به‌خوبی بخش خصوصی هم در حال مشارکت است. 

چه گام‌هایی برای بومی‌سازی فناوری پیشرفته فضایی برداشته شده و کدام بخش‌ها هنوز نیازمند توسعه و انتقال فناوری هستند؟
صنعت فضایی ایران طی دو دهه اخیر با تکیه بر توان بومی، در ساخت ماهواره، پرتابگر، پایگاه پرتاب و ایستگاه‌های زمینی به پیشرفت‌های قابل‌توجهی دست یافته است. ایران قادر به ساخت ماهواره‌هایی با جرم ۲۰۰ تا ۲۵۰ کیلوگرم است و توسعه ماهواره‌های مختلف سنجشی و مخابراتی در جرم‌های بالاتر تا ۱۰۰۰ کیلوگرمی در برنامه قرار دارد. آزمایشگاه‌ها و مراکز تست ماهواره تا کلاس یک تن نیز در پژوهشگاه فضایی ایران در حال توسعه است. در حوزه پرتابگرها، ایران می‌تواند ماهواره‌هایی تا جرم ۳۰۰ کیلوگرم را به مدار برساند و برای پرتاب ماهواره‌های سنگین‌تر و مدار‌های بالاتر تلاش می‌کند. افزایش دقت تصویربرداری در ماهواره‌های سنجشی (مانند پارس ۳ با دقت یک متر) و پهنای باند در ماهواره‌های مخابراتی (مانند ناهید ۳) از اولویت‌های توسعه‌ای است که در دست پیگیری هستند که فرآیند طراحی آن از سال گذشته در پژوهشگاه فضایی شروع شده و منابع مالی مورد نیاز برای فاز‌های اولیه کار نیز به‌خوبی تأمین شده است. 

کشورمان در استفاده از هوش مصنوعی و پردازش داده‌های ماهواره‌ای چه پیشرفت‌های شاخصی داشته و چگونه این داده‌ها در عمل به کار گرفته می‌شوند؟
در گذشته، تحلیل تصاویر ماهواره‌ای عمدتا توسط افراد متخصص انجام می‌شد، اما امروزه با بهره‌گیری از هوش مصنوعی و پردازشگر‌های پیشرفته، امکان تحلیل حجم بیشتری از داده‌ها با سرعت و دقت بالاتر فراهم شده است. به‌عنوان مثال، فناوری سوپررزولوشن (Super Resolution) کیفیت تصاویر ماهواره‌ای را از حیث اطلاعات قابل استخراج از درون یک تصویر خام ماهواره‌ای تا حد خوبی بهبود می‌بخشد و اطلاعات بیشتری از آنها استخراج می‌کند. همچنین، شناسایی اشیا در تصاویر ماهواره‌ای، مانند تشخیص ساخت‌وساز‌ها در پروژه‌هایی نظیر پنجره واحد زمین، با استفاده از هوش مصنوعی با سرعت و دقت بیشتری انجام می‌شود. این توانمندی‌ها در پژوهشگاه فضایی ایران، دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در حال توسعه است و روزبه‌روز بهبود می‌یابد. 

با توجه به جایگاه جهانی ایران در صنعت فضایی، چه ویژگی‌هایی بیش از همه نشان‌دهنده تمایز و اقتدار کشور است؟
دستاورد‌های فضایی ایران بسیار متنوع و هریک دارای اهمیت خاص خود هستند. در حوزه پرتاب، توسعه پرتابگر‌ها و در حوزه ماهواره، ساخت ماهواره‌های دقیق‌تر با عمر‌های طولانی‌تر و پهنای باند بیشتر از دستاورد‌های مهم هستند که به‌تدریج هم بهتر می‌شوند. پایگاه پرتاب چابهار یکی از پروژه‌های برجسته است که فاز اول آن تقریبا تکمیل شده و آماده انجام اولین پرتاب است. ایستگاه‌های متعدد کنترل ماهواره و دریافت داده نیز توانمندی ویژه‌ای به ایران بخشیده است. نکته حائز اهمیت این است که این دستاورد‌ها عمدتا با تکیه بر توانمندی‌های بومی کسب شده‌اند، که این خود نشان‌دهنده اقتدار و خودکفایی ایران در صنعت فضایی است. 

جایگاه جهانی ایران در صنعت فضایی

خوشبختانه ایران در سال‌های اخیر در طراحی و ساخت ماهواره، پرتابگر، پایگاه پرتاب و ایستگاه‌های کنترل و دریافت داده به توانمندی‌های قابل‌توجهی دست یافته است. به گفته رئیس سازمان فضایی ایران در حال حاضر، تنها حدود ۱۰ کشور در جهان از تمام ارکان حوزه فضایی در عرصه فناوری‌های سخت به‌صورت بومی برخوردار هستند که ایران یکی از آنهاست.

با این حال دکتر سالاریه تاکید می‌کند که برای ارتقای جایگاه خود، نیازمند توسعه پرتابگر‌ها و ماهواره‌های دقیق‌تر با جرم بالاتر و کاربرد‌های گسترده‌تر در حوزه‌های مخابراتی و سنجشی بوده و اکنون با وجود رقابت سنگین جهانی با پروژه‌های در دست اجرا مصمم به حفظ و بهبود جایگاه خود در فناوری‌های فضایی هستیم. باید این مسیر با قوت تداوم داشته باشد. در بسیاری از موارد باید در کنار ارتقاء، تثبیت فناوری هم داشته باشیم.