الفبای سواد

پیش از انقلاب بیش از نیمی از جمعیت ایران (حدود ۵/۵۲ درصد یا ۲/۱۴ میلیون نفر بالای شش سال) بی‌سواد بودند. تأسیس نهضت سوادآموزی به فرمان امام خمینی در سال ۱۳۵۸، نقطه عطفی در این ماجرا بود. در دهه ۷۰ بیش از ۱/۴ میلیون نفر آموزش دیدند و نرخ سواد به ۵/۷۹ درصد رسید. 
اکنون طبق آمار سازمان نهضت سوادآموزی، رشد سواد در ایران ۵/۲ برابر میانگین جهانی است: از ۱۸درصد افزایش جهانی در ۴۰سال، ایران ۵۰درصد جهش داشته است. نرخ سواد جوانان (۱۵ تا ۲۴ سال)  به ۹۸درصد نزدیک شده، با برتری زنان (۹۳/۹۷ درصد) بر مردان (۲۷/۹۸ درصد). مرکز آمار ایران نرخ کلی را ۶/۹۶ درصد در ۱۴۰۰ اعلام کرده، با افزایش سالانه ۵/۰ درصد. 
این دستاوردها، حاصل بسیج عمومی و پوشش ۱۳/۹۸ درصدی کودکان دبستانی است، اما آیا این اعداد، تصویر کاملی از واقعیت ترسیم می‌کنند؟ 
ایران با تنوع قومی و جغرافیایی، در سواد نیز ناهمگونی شدیدی نشان می‌دهد. شهر‌های مرکزی در حالی باسوادترین استان‌های کشورند که سیستان و بلوچستان دارای پایین‌ترین نرخ سواد است. 
در مناطق عشایری و روستایی، نرخ بی‌سوادی دوچندان است. ۹۰۰هزار کودک بازمانده از تحصیل، عمدتا در جنوب و شرق زنگ خطری برای نسل آینده هستند. همبستگی منفی درآمد و بی‌سوادی مشهود است: استان‌های پردرآمد در برابر فقیرترین‌ها. 
هرچند نرخ کمی سواد بالاست، کیفیت آموزش زیر سوال است. گزارش‌های بین‌المللی مانند تیمز و پرلز نشان می‌دهد ۷۰درصد دانش‌آموزان ایرانی در خواندن، ریاضی و علوم زیر متوسط جهانی‌اند. ۴۰درصد دانش‌آموزان ابتدایی و متوسطه به حداقل یادگیری نرسیده‌اند. 
در روز جهانی سواد ۲۰۲۵، یونسکو بر سواد دیجیتال تأکید دارد، اما ایران با آمار ۹میلیون بی‌سواد مطلق (بالای ۱۰سال) مواجه است. برنامه‌های جدید مانند آموزش عشایر امیدوارکننده‌اند، اما بودجه ناکافی و مهاجرت روستایی، موانع اصلی رسیدن 
به این هدف هستند.