خشکسالی در مدیریت آب

خشکسالی برای کشورما داستان تازه‌ای نیست اما این‌که مدیران هر روز غافلگیر می‌شوند روایت دیگری است، مرور تاریخ از این حکایت دارد که ایران سال‌هاست با بحران آب دست‌وپنجه نرم می‌کند اما با مدیریت مناسب منابع توانسته از این شرایط عبور کند.گزارش‌های رسمی وزارت نیرو نشان می‌دهد از ابتدای سال آبی۱۴۰۴، بارش‌ها در۲۰استان صفر بوده و حجم ذخایر سدهای کلانشهرها به ویژه تهران، کرج و اصفهان ۴۲درصد کاهش یافته است. در تهران که بیش از۱۰ میلیون نفر جمعیت ثابت در آن روزگار می‌گذرانند، ظرفیت سدهایی‌ مانند امیرکبیر (کرج) و لتیان به ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به نصف کاهش یافته؛ونگران کننده‌تر این‌که ورودی آب به این سدها هم متوقف شده است. 
 
در جست‌وجوی برنامه
بحران امروز آب در کلانشهرهای کشور، ترکیبی پیچیده از عوامل طبیعی و انسانی است. تورج فتحی، کارشناس منابع آب در گفت‌وگو با جام‌جم تأکید می‌کند: آنچه امروز شاهدش هستیم، تنها حاصل خشکسالی و تغییرات اقلیمی نیست. چنانچه بخواهیم تصویری کلی از وضعیت آب در تهران ارائه دهیم، باید بگوییم شهری داریم با حدود ۱۰ میلیون نفر جمعیت ثابت که سرانه مصرف آب‌شان بین ۲۲۰ تا ۲۴۰ لیتر در روز  است. این یعنی سالانه حدود ۱.۲تا ۱.۳میلیارد مترمکعب آب در پایتخت مصرف می‌شود، در حالی که میانگین بارندگی بلندمدت تهران براساس آمارهای رسمی تنها حدود۲۵۰میلیمتر است.  این درحالی‌است که تهران ازگذشته تاکنون همواره باکمبود منابع آب روبه‌روبوده ووزارت نیروبرای جبران آن، پروژه‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای راازمناطق مجاور اجرا کرده است.بااین حال باوجود افزایش شدت خشکسالی‌ها و تغییرات اقلیمی آشکار، هنوز برنامه‌ریزی مؤثری برای سازگاری با کم‌آبی در پایتخت شکل نگرفته است.
 
فقط طبیعت متهم است!
 این روزها با هر بار طرح موضوع بحران آب، بخشی از متولیان مدیریت منابع آبی کشور می‌کوشند تمام بار مسئولیت را بر دوش طبیعت و اقلیم بگذارند. به‌عنوان نمونه، عیسی بزرگ‌زاده‌ سخنگوی صنعت آب روز گذشته وضعیت فعلی را نتیجه‌‌ کاهش بارش‌هاوتداوم خشکسالی دانست‌وازاجرای محدودیت‌های‌مصرف‌خبرداد.‌‌ایران سرزمینی‌خشک‌ودرگیر خشکسالی‌های پی‌درپی است اما بحران کنونی تنها تقصیر بخل آسمان نیست. بخش عمده‌ای از آن در زمین و در ساختار مدیریت منابع شکل گرفته است. فرسودگی بیش از ۹۰ هزار کیلومتر شبکه آبرسانی شهری و روستایی، هدررفت نزدیک به ۴۰ درصد آب در مسیر انتقال تا ‌مصرف، انتقال بی‌رویه آب به بخش کشاورزی ناکارآمد که بیش از ۹۰ درصد منابع‌آب را دربرمی‌گیرد و تأخیرهای مزمن در اجرای طرح‌های نوسازی و اصلاح الگوی مصرف، همه نشانه‌هایی از بحران مدیریتی مزمن است که سال‌ها زیر سایه‌‌ «توجیه اقلیمی» پنهان مانده‌اند.
 
گره کور تأمین آب
امروزه در کنار کاهش بارندگی و سوءمدیریت، رشد بی‌رویه جمعیت و ساخت‌وساز در کلانشهرها، به‌ویژه تهران نیز بر آتش مشکلات تهران دمیده است. همین چند روز پیش بود که جدال بر سر حریم تهران دوباره تیتر رسانه‌ها شد و نایب‌رئیس شورای شهر تهران در گفت‌وگو با جام‌جم از ساخت‌وسازهای افسارگسیخته در جنوب تهران و شکل‌گیری شهرک‌های جدید با جمعیتی ۷۰هزار نفری گلایه کرد؛ توسعه‌ای بدون توجه به ظرفیت زیستی که در آینده فاجعه‌آفرین خواهد بود. جانمایی بدون برنامه جمعیت در کنار سرانه مصرف بالا در ایران گره تأمین آب را کورتر کرده است. به گفته تورج فتحی، درحال‌حاضر سرانه مصرف کل آب شرب در ایران شامل مصارف خانگی و غیرخانگی است که این رقم حدود ۲۳۰ لیتر به‌ازای هر نفر در شبانه‌روز اعلام شده. این درحالی‌است که سرانه مصرف در کشورهای توسعه‌یافته تقریبا ۱۵۰لیتر در روز است. در کنار این مشکلات، در سال‌های اخیر گسترش سطوح نفوذناپذیر مانند آسفالت و بتن که نتیجه سیاست‌های نادرست شهرسازی هستند، مانع نفوذ آب به آبخوان‌ها شده و طرفه این‌که حفر ۳۰هزار چاه غیرمجاز برای جبران این کمبود خود معضلی تازه را رقم زده است.
 
فقط به سدها چشم ندوزیم!
می‌توان گفت مجموعه‌ای از عوامل منابع آب کلانشهر تهران را به وضعیتی نگران‌کننده رسانده است به‌طوری‌که به گفته محسن اردکانی، مدیرعامل آبفای استان تهران، ذخایر سدهای پنجگانه تهران به کمترین میزان در ۶۰سال اخیر رسیده و پرشدگی آنها ــ بدون احتساب سد طالقان ــ به ۵ درصد کاهش یافته است.آن‌طور که مسئولان آبفا می‌گویند در سال آبی ۱۴۰۴ ــ ۱۴۰۳ تنها ۱۵۹میلیمتر بارندگی در استان تهران ثبت شده که در یک قرن گذشته بی‌سابقه است. در مهر و آبان امسال نیز حتی یک میلیمتر باران در تهران نباریده، درحالی‌که میانگین بلندمدت بارش در این دوره حدود ۳۰میلی‌متر بوده است. این وضعیت باعث شده رئیس‌جمهور هشدارهایی مبنی بر احتمال جیره‌بندی آب تا آذرماه و حتی تخلیه پایتخت در آینده بدهد. کارشناسان معتقدند چشم‌ دوختن به آب چند سد برای تأمین آب مورد نیاز شهروندان از اساس تصور غلطی است. به گفته فتحی، این‌که امروز گفته می‌شود سد کرج تا ۳۰ ــ ۲۰ روز دیگر آب دارد چندان تعیین‌کننده نیست؛ چراکه باید به کل مدیریت منابع آب شهری نگاه کنیم، نه فقط به ذخیره یک سد! در کنار منابع سطحی، باید از منابع جایگزین نیز بهره ببریم؛ به‌عنوان مثال، تهران سالانه مقدار زیادی روان‌آب شهری دارد که به‌صورت آلوده به سمت جنوب تهران تخلیه می‌شود. اگر مانند بسیاری از کشورهای دنیا، آب باران ‌را ذخیره کنیم، می‌توانیم بخشی از نیازهای غیرشرب مانند آبیاری فضای سبز، شست‌وشو یا استفاده‌های بهداشتی را از همین آب تأمین کنیم.

چند راهکار
به‌جای اجرای پروژه‌های هزینه‌بر انتقال آب بین‌حوضه‌ای ‌باید‌ بازسازی، بهسازی و مرمت خطوط لوله انتقال آب را در اولویت قرار داد.
تغییر الگوی مصرف آب نیز یکی از گام‌های ضروری برای حل این بحران است. این مسأله شامل فرهنگ‌سازی‌و ایجاد بسترهای مناسب برای استفاده از فناوری‌های هوشمند است. 
دولت باید یارانه‌ای برای نصب شیرآلات کم‌مصرف و هوشمند در منازل در نظر بگیرد. 
ما نیز باید مانند کشورهای توسعه‌یافته به کمک فناوری امکان تفکیک و مدیریت مصرف آب به‌صورت آب شرب و آب بهداشتی را در منازل فراهم کنیم. 
اصلاح نظام تعرفه آب و ارتقای حکمرانی منابع آبی گام دیگری است که برای برون‌رفت از شرایط فعلی ضروری است. 
اجرای چنین برنامه‌هایی در میان‌مدت و بلندمدت، ضمن کاهش فشار بر منابع آب، امکان سازگاری با تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های آینده را فراهم می‌آورد و مانع از بروز تنش‌های آب در سال‌های پیش‌رو خواهد شد.